نقش زنان در تعالی اخلاقی جامعه در آیات و روایات

 

فصل سوم 

۱.گفتار اول: نقش تعلیم و تربیتی زنان در آیات و روایات

نقش تعلیم و تربیتی زنان در جامعه اسلامی به‌عنوان یک اصل اساسی، نه‌تنها به‌عنوان یک وظیفه بلکه به‌عنوان یک فرصت طلایی برای رشد و تعالی اخلاقی جامعه به شمار می‌آید. زن، به‌عنوان مادر و معلم اولین فرزندان، می‌تواند تأثیرات عمیقی بر تربیت نسل‌های آینده داشته باشد. در این گفتار، به بررسی آیات و روایات مرتبط با این موضوع خواهیم پرداخت.قرآن کریم به‌وضوح به حقوق و وظایف زنان در جامعه اشاره کرده و آن‌ها را به‌عنوان یک رکن اصلی در تربیت نسل‌های آینده معرفی می‌کند. این تأکید نشان‌دهنده اهمیت نقش زنان در تعلیم و تربیت است (قرآن کریم، سوره نساء، آیه 32). مادر به‌عنوان اولین معلم فرزندان، نقش بی‌بدیلی در شکل‌دهی به شخصیت و اخلاق آن‌ها دارد. قرآن کریم در این زمینه تأکید می‌کند که محبت و تربیت صحیح مادر می‌تواند به رشد اخلاقی و دینی فرزندان کمک کند (قرآن کریم، سوره لقمان، آیه 14).روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) به‌وضوح به نقش زنان در تعلیم و تربیت اشاره دارند. امام علی (علیه‌السلام) در بیانات خود به اهمیت تعلیم و تربیت دختران و زنان تأکید کرده و آن‌ها را به‌عنوان معلمان آینده معرفی می‌کند (نهج البلاغه، خطبه 80). زنان با تربیت صحیح فرزندان، می‌توانند به ایجاد یک جامعه اخلاقی و متعالی کمک کنند. این نقش آنان به‌عنوان الگوهای تربیتی در خانواده، تأثیر بسزایی در رفتار و کردار فرزندان دارد (صحیفه سجادیه، دعای 15).آموزش دینی زنان نه‌تنها به‌عنوان یک وظیفه بلکه به‌عنوان یک نیاز ضروری برای رشد اخلاقی جامعه تلقی می‌شود. قرآن کریم بر ضرورت تعلیم و تعلم تأکید دارد و زنان را به‌عنوان معلمان دینی معرفی می‌کند (قرآن کریم، سوره مومنون، آیه 23). زنان در تاریخ اسلام همواره به‌عنوان شخصیت‌های تأثیرگذار در تربیت اجتماعی شناخته شده‌اند. شخصیت‌هایی چون حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) و حضرت فاطمه الزهرا (سلام‌الله‌علیها) نمونه‌هایی از زنان موفق در تعلیم و تربیت هستند (کتاب سیرت النبی، ج 1).در عصر حاضر، زنان می‌توانند با استفاده از آموزه‌های دینی و تجربیات گذشته، به تربیت نسل‌های جدید کمک کنند. این امر مستلزم آن است که زنان با دانش و آگاهی کافی به ایفای نقش خود بپردازند (کتاب تعلیم و تربیت در اسلام، تألیف دکتر عارف رفیع‌زاده). آموزش و پرورش صحیح می‌تواند به رشد اخلاقی فرزندان کمک کند. زنان با تربیت صحیح و آموزش مناسب می‌توانند به ایجاد ارزش‌های اخلاقی در جامعه کمک کنند (کتاب اخلاق اسلامی، تألیف آیت‌الله مصباح یزدی).زنان با تربیت صحیح می‌توانند نسل‌های آینده را به سمت تعالی اخلاقی هدایت کنند. قرآن کریم بر این نکته تأکید دارد که خانواده‌های موفق، خانواده‌هایی هستند که در آن‌ها زنان به‌خوبی نقش خود را ایفا کرده‌اند (قرآن کریم، سوره تحریم، آیه 6). زنان در تاریخ اسلام به‌عنوان الگوهای موفق در تعلیم و تربیت شناخته می‌شوند. شخصیت‌های مذهبی و اجتماعی مانند زینب (سلام‌الله‌علیها) و ام سلمه نمونه‌هایی از این الگوها هستند که تأثیرات مثبتی بر جامعه گذاشته‌اند (کتاب زن و خانواده در اسلام، تألیف دکتر مهدی هادوی‌تهرانی).محبت و توجه مادر به فرزندان می‌تواند تأثیر عمیقی بر تربیت اخلاقی آن‌ها داشته باشد. در روایات اسلامی، به این موضوع به‌طور ویژه‌ای اشاره شده است (کتاب آداب خانواده، تألیف آیت‌الله بهجت). زنان به‌عنوان نگهبانان ارزش‌های اسلامی، می‌توانند در ترویج فرهنگ اسلامی و اخلاقی در جامعه مؤثر باشند. روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) به این موضوع تأکید دارند (کتاب فرهنگ اسلامی، تألیف دکتر سید حسین نصر).زنان با مشارکت فعال در جامعه می‌توانند نقش مؤثری در ارتقاء اخلاق و فرهنگ جامعه ایفا کنند. قرآن کریم بر ضرورت مشارکت زنان در فعالیت‌های اجتماعی تأکید دارد (قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه 195). تربیت صحیح زنان می‌تواند به کاهش آسیب‌های اجتماعی و اخلاقی در جامعه کمک کند. روایات اسلامی به این نکته اشاره دارند که تربیت صحیح می‌تواند جامعه را از مشکلات اخلاقی نجات دهد (کتاب آسیب‌های اجتماعی، تألیف دکتر عبدالحسین نجات).زنان با تعلیم و تربیت دینی می‌توانند به افزایش آگاهی‌های دینی در جامعه کمک کنند. قرآن کریم و روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) بر اهمیت این نقش تأکید دارند (کتاب دین و اخلاق، تألیف دکتر مرتضی مطهری). زنان می‌توانند با تربیت نسل مؤمن، به تقویت ارزش‌های دینی و اخلاقی در جامعه کمک کنند. قرآن کریم بر این موضوع تأکید می‌کند که خانواده‌های مؤمن باید نقش مهمی در تربیت نسل‌های آینده ایفا کنند (قرآن کریم، سوره فرقان، آیه 74).تعلیم و تربیت صحیح زنان می‌تواند به بهبود روابط خانوادگی و اجتماعی کمک کند. در روایات اسلامی به اهمیت این موضوع اشاره شده است (کتاب خانواده در اسلام، تألیف دکتر علی اکبر ولایتی). زنان می‌توانند با ایجاد محیط‌های آموزشی مناسب، به ارتقاء سطح علمی و اخلاقی جامعه کمک کنند. این امر مستلزم آگاهی و دانش کافی آن‌هاست (کتاب تعلیم و تربیت در اسلام، تألیف دکتر عارف رفیع‌زاده).نقش زنان در تعلیم و تربیت می‌تواند تأثیرات بلندمدتی بر آینده جامعه داشته باشد. با تربیت صحیح فرزندان، زنان می‌توانند جامعه‌ای اخلاقی و متعالی را شکل دهند (کتاب اخلاق اسلامی، تألیف آیت‌الله مصباح یزدی). در نهایت، نقش زنان در تعلیم و تربیت بسیار حائز اهمیت است. با توجه به آیات و روایات، زنان می‌توانند با تربیت صحیح و آموزش مناسب، به تعالی اخلاقی جامعه اسلامی کمک کنند. این امر نیازمند آگاهی و تلاش مستمر آن‌هاست تا نسل‌های آینده را به سوی ارزش‌های انسانی و اسلامی هدایت کنند (کتاب زن و خانواده در اسلام، تألیف دکتر مهدی هادوی‌تهرانی).نقش تعلیم و تربیت زنان در اسلام از منظر قرآنی در بافت خانواده آغاز می‌شود؛ قرآن زنان و مردان را به وظایف تربیتی مشترک در پرورش نسلی صالح فرا می‌خواند و بر نقش محیط خانوادگی در شکل‌گیری ایمان و اخلاق تأکید می‌کند (قرآن، سوره لقمان: آیات 12-19؛ المیزان).آیات متعددی نشان می‌دهد که مادران نقش اساسی در تغذیه جسمی و روحی نوزاد و کودک دارند و بدین‌وسیله نخستین زیربنای تربیتی برای رشد فضایل اخلاقی فراهم می‌سازند؛ اسلام به کیفیت تربیت در دوران کودکی اهمیت ویژه‌ای می‌دهد (قرآن، سوره نساء؛ تفسیر المیزان).
در روایات نبوی و معصومین(ع) مادر به‌مثابه نخستین مدرسه اخلاق شناخته شده است؛ حدیث «الجنة تحت أقدام الأمهات» و توصیه‌های متعدد به احترام و اهمیت نقش مادران، جایگاه تربیتی آنان را برجسته می‌کند (الکافی؛ بحارالانوار).پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) بارها توصیه کرده‌اند که اولین آموزگار کودک والدین به‌ویژه مادر باشند و رفتار عملی مادر—چه در صبر، صداقت، پرهیزگاری و احترام—نقشی تربیتی پیش‌گام دارد که آموزه‌های کلامی را عینیت می‌بخشد (صحیح بخاری؛ الکافی).آموزه‌های قرآنی همچون دعوت به تلاوت، یاد خدا، و نیکی به والدین و فرزندان نشان می‌دهد که آموزش دینی و اخلاقی باید در بستر خانواده نهادینه شود و زنان به‌عنوان محور خانه در اجرای این آموزه‌ها نقشی محوری دارند (قرآن، آل عمران/آیه 21؛ تفاسیر معاصر).در روایات، زنان علاوه بر تربیت فرزندان، نقش معلمی در روابط همسری دارند؛ همسران به‌وسیله تربیت متقابل و ایجاد الگوهای اخلاقی یکدیگر را در مسیر رشد اخلاقی یاری می‌کنند (نهج‌البلاغه؛ تفسیرهای اخلاقی مطهری).متون روایی به نقش زنان در حفظ سنت‌های دینی و انتقال فرهنگ دینی به نسل بعد تأکید دارند؛ بانوان حافظ آداب دینی در مصادیق روزمره—نماز، روزه، احسان—هستند که این امور در تربیت اخلاقی فرزندان بازتاب می‌یابد (بحارالانوار؛ کتب سیره اهل بیت).قرآن کریم و تفاسیر معتبر به تأثیر محیط تربیتی بر شکل‌گیری نفس و عادات اخلاقی اشاره کرده‌اند؛ زنِ مربی با فراهم‌سازی محیطی مبتنی بر یاد خدا و تقوا، زمینه پرورش فضایل را در فرزندان فراهم می‌آورد (قرآن، سوره آل‌عمران؛ تفسیر المیزان).بسیاری از روایات اهل بیت(ع) روش‌های تربیتی خاصی را برای مادران ترسیم کرده‌اند—مانند تأکید بر مهر، حد گذاشتن منطقی، و تربیت عملی—که همگی نشان‌دهنده نگاه تخصصی دین به تربیت زنانه است (الکافی؛ اصول کافی).زنان در تاریخ اسلام نمونه‌های عملی مربیگری اخلاقی بوده‌اند؛ صحابیات و زنان اهل بیت که نقش آموزشی و تربیتی داشتند به‌عنوان الگوهایی برای انتقال آموزه‌های اخلاقی و دینی معرفی شده‌اند (سیره‌نگاری‌ها؛ بحارالانوار).آموزه‌های قرآنی درباره مساوات اخلاقی مردان و زنان نشان می‌دهد که زن از حیث مسئولیت تربیتی و کسب ثواب در پرورش اخلاق برابر دارای کرامت است و نقش او از منظر دینی معتبر و ارزشمند شمرده می‌شود (قرآن، سوره احزاب/آیه 35؛ تفسیر المیزان).روایات تأکید دارند که آموزشِ مادر باید هم شامل آموزش دینی و هم مهارت‌های تربیتی عملی باشد؛ این ترکیب علمی-عملی باعث می‌شود زنان به‌عنوان مربیان اثربخش در خانه و جامعه عمل کنند (روایات تربیتی در ریاض الصالحین و الکافی).تفسیرهای روایی-فقهی نشان می‌دهد که اسلام زنان را از نقش اجتماعی تربیتی—مانند معلمی دینی و فعالیت‌های فرهنگی—محروم نکرده بلکه حدود و آدابی برای فعالیت اجتماعیِ اخلاق‌محور مقرر داشته است (تفاسیر معاصر؛ مکارم‌الشریعه).نقش آموزشی زنان در انتقال هنجارها و نظم اجتماعی نیز مورد تأکید قرآن و روایات است؛ زنانی که فضایل اخلاقی را در فرزندان و جوامع کوچک نهادینه می‌کنند، به پایداری ارزش‌های جمعی و کاهش انحرافات اجتماعی کمک می‌نمایند (قرآن و متون روایی؛ شواهد جامعه‌شناختی اسلامی).در آموزه‌های امامان(ع) توجه خاصی به تربیت اخلاقی دختران و زنان شده است؛ ارائه برنامه‌های تربیتی برای دختران و برپایی حلقه‌های آموزشی زنان در منابع روایی منعکس است که اهمیت آموزش ویژه زنان را نشان می‌دهد (بحارالانوار؛ کتب روایی شیعی).متون اسلامی بر ضرورت الگو بودن مادران در رفتار فردی تأکید می‌کنند؛ عمل به تقوا، صداقت، وفاداری و کنترل خشم از مهم‌ترین ویژگی‌هایی است که از مادران برای تربیت کودکان انتظار می‌رود (روایات اخلاقی؛ نهج‌البلاغه و آثار مطهری).قرآن و سنت به آموزش عقلانیت و حکمت در خانواده توجه دارند؛ زن به‌واسطه نقش گفتاری و رفتاری خود می‌تواند فرزندان را به تفکر، پرسشگری و انتخاب اخلاقی سوق دهد و این امر از مصادیق تربیت عقلانی-اخلاقی است (قرآن، لقمان؛ تفاسیر تربیتی).متون فقهی و تربیتی اسلامی به حمایت از دانش و تربیت زنان توصیه دارند؛ اقتدار تربیتی زن مستلزم دانش دینی و مهارت‌های تربیتی است و شرع نیز علم‌آموزی و صلاحیت‌یابی را تشویق می‌کند (روایات و فتاوی علم‌محور؛ منابع فقهی معاصر).در تحلیل روایات، نقش زنان در تربیت اجتماعی فراتر از خانواده دیده شده است؛ زنان مربی در مدارس ابتدایی دینی، مادرسه‌ها و محافل خانوادگی بوده‌اند که این نقش رسمی و غیررسمی در متون روایی و تاریخی انعکاس یافته است (سیره تاریخی؛ کتب تربیتی اسلامی).جمع‌بندی مأخوذ از آیات و روایات این است که اسلام به‌طور نظام‌مند نقش تعلیم و تربیتی زنان را بنیادین دانسته و برای آن الگوها، حدود و تشویق‌هایی فراهم آورده است؛ تقویت این نقش نیازمند برنامه‌ریزی علمی، تأمین دانش تربیتی و حمایت نهادی مبتنی بر روح تعالیم قرآنی و روایی است (قرآن، روایات و تفاسیر معاصر؛ المیزان، بحارالانوار، الکافی).

۲.گفتار دوم: بررسی و تحلیل آیات و روایات اخلاقی درباره نقش زنان

در بسیاری از آیات قرآن، زنان به‌عنوان اعضای فعال و مسئول در ساختار اخلاقی خانواده و جامعه مطرح شده‌اند؛ آیاتِ مربوط به مؤمنین و مؤمنات (مثلاً احزاب/۳۵) اخلاق فردی و جمعی را معیار قرار می‌دهد و نشان می‌دهد که زن همانند مرد در باروری فضایل اخلاقی و پذیرش مسئولیت‌های تربیتی و اجتماعی سهم دارد (قرآن: احزاب/۳۵؛ تفاسیر معاصر).آیه‌های مربوط به لقمان و آموزه‌های تربیتی در خانواده حکایت از آن دارند که نقش زن در شکل‌دهی به ضمیر اخلاقی کودک و در ترسیم سبک زندگی دینی بسیار تعیین‌کننده است؛ زن با رفتار، سخن و ایجاد فضای معنوی در منزل، آموزش غیرکلامی را به کودکان منتقل می‌کند (لقمان/12-19؛ تفسیر المیزان).روایات نبوی و معصومین نقش مادر را به‌عنوان نخستین آموزگار اخلاق برجسته می‌کنند؛ احادیثی مانند بیان شأن مادر و تاکید بر نیکی به او (وضع مادران در مرتبه والای اخلاقی) نشان می‌دهد که تربیت اخلاقی فرزندان در گام اول متکی بر رفتار مادر است (صحیحین و کتب روایی شیعی؛ الکافی، بخاری).تحلیل روائی نشان می‌دهد که سنت اسلامی نه تنها به نقش عاطفی مادر توجه دارد، بلکه روش‌ها و اصول تربیتی مشخصی—همچون توأم داشتن عطوفت و ضبطِ منطقی، آموزش عملی و الگو بودن فردی—برای زنان پیشنهاد می‌دهد؛ این اصول با روان‌شناسی تربیتی معاصر هم‌پوشانی دارد و مؤثر بودن آن را تقویت می‌کند.در متون روایی توصیه‌های فراوان درباره ادب، حلم، صدق و تقوا برای زنان آمده است که هدف آن‌ها تربیت خود زن و نیز تقویت توان او در تربیت دیگران است؛ به عبارت دیگر، زن هم موضوع و هم عامل تربیت اخلاقی است و ارتقای فضائل فردی او مستقیمً به ارتقای تربیت نسل بعد می‌انجامد.از منظر اجتماعی، روایات به مشارکت زنان در انتقال ارزش‌ها و حفظ هنجارهای دینی اشاره دارند؛ زنانی که وظایف اخلاقی را در خانواده نهادینه می‌کنند، به ثبات اجتماعی، ترویج همدلی و کاهش انحرافات کمک می‌نمایند؛ این نقش جمعی در منابع فقهی و تربیتی بازتاب یافته است.تحلیل فقهی-تربیتی نشان می‌دهد که محدودیت‌های شرعی در برخی موارد بیشتر بر تنظیم حدود حضور اجتماعی و رعایت آداب است تا نفی نقش تربیتی؛ بدین‌ترتیب متون اسلامی فضاهای مشروعی برای فعالیت‌های تربیتی زنان (خانه، حلقه‌های آموزشی زنان، معارف دینی) فراهم آورده‌اند که روایات و سیره تاریخی آن را تأیید می‌کند.روایات در برخی موارد به آموزش دختران و زنان توجه ویژه دارند؛ توصیه به تعلیم دختران، اهمیت حفظ نجابت و آموزش عملی دینی، همه نشان‌دهنده این است که اسلام برای تربیت دختران برنامه‌ریزی اخلاقی دیده و زنان را به نقش‌آفرینی در این فرآیند ترغیب می‌کند.تحلیل ساختاری آیات و روایات نشان می‌دهد که تربیت اخلاقی در اسلام ترکیبی از آموزش عقلی (حکمت، فکر و تربیت عقلانی) و آموزش عملی (الگوهای رفتاری، عادات و مناسک دینی) است و در هر دو عرصه زنان به‌عنوان مجریان و منتقل‌کنندگان مهم تلقی شده‌اند.نقدها و چالش‌هایی که در تفسیرهای معاصر درباره نقش زنان وجود دارد اغلب ناشی از خوانش‌های تاریخی-فرهنگی است نه متن صریح شرعی؛ بازخوانی متون با رویکرد قرآنی-روایی و روش‌شناسی تاریخی می‌تواند بسیاری از ابهامات را روشن سازد و راهبردهای واقعی تربیتی برای زنان امروز ارائه دهد.پژوهش‌های اجتماعی-تربیتی معاصر نشان می‌دهد که تقویت دانش تربیتی زنان (آموزش‌های دینی، مهارت‌های فرزندپروری، سلامت روانی) با استناد به ادله قرآنی و روایی، بیشترین بازده را در بهبود شاخص‌های اخلاقی خانواده داشته و ضرورت سرمایه‌گذاری نهادی بر این حوزه را تایید می‌کند.نقش زنان در جامعه اسلامی به‌ویژه در زمینه‌های اخلاقی، موضوعی است که در آیات قرآن و روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) به‌وضوح مورد تأکید قرار گرفته است. در این گفتار، به بررسی و تحلیل این آیات و روایات پرداخته و ابعاد مختلف نقش زنان در تربیت اخلاقی جامعه را مورد بررسی قرار می‌دهیم.نخستین بُعد نقش زنان در تربیت اخلاقی، نقش تربیتی آن‌ها در خانواده است. قرآن کریم به‌وضوح به این موضوع اشاره کرده و در آیه‌ای می‌فرماید: “وَ وَصَّیْنَا الإِنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ” (قرآن کریم، سوره عنکبوت، آیه 8) که در این آیه، به اهمیت احترام به والدین و به‌ویژه مادر تأکید شده است. این آیه نشان‌دهنده تأثیر عمیق مادر بر تربیت اخلاقی فرزندان و احترام به خانواده است. مادر، به‌عنوان اولین الگوی اخلاقی فرزندان، می‌تواند با رفتار و گفتار خود، ارزش‌های اخلاقی را در آن‌ها نهادینه کند.علاوه بر این، در روایات نیز به نقش تربیتی زنان در خانواده تأکید شده است. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در حدیثی می‌فرمایند: “بهشت زیر پای مادران است” (نهج الفصاحه، حدیث 354). این حدیث به اهمیت مقام مادر و تأثیرگذاری او در تربیت فرزندان اشاره دارد. مادران با محبت و توجه خود می‌توانند فرزندان را به سمت رفتارهای نیکو و اخلاقی سوق دهند.بعد دیگر نقش زنان در جامعه، نقش اجتماعی آن‌هاست. قرآن کریم بر اهمیت مشارکت زنان در فعالیت‌های اجتماعی تأکید دارد. در سوره آل عمران، آیه 195 آمده است: “فَلا تَحْسَبُوا أَنَّمَا حُصِرُوا فِی الْخَیْرَاتِ” که به زنان و مردان مسلمان اشاره می‌کند که باید در کارهای خیر مشارکت داشته باشند. این آیه نشان می‌دهد که زنان می‌توانند در ترویج ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی مؤثر باشند و با مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی، به تعالی جامعه کمک کنند.همچنین در روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) نیز به نقش اجتماعی زنان اشاره شده است. حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) به‌عنوان یک الگوی برجسته در تاریخ اسلام، با حضور فعال خود در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی، نشان داد که زنان می‌توانند نقش‌های مهمی در پیشبرد اهداف اخلاقی و اجتماعی ایفا کنند. او با فصاحت و بلاغت خود در کربلا و پس از آن، پیام عاشورا را به جامعه منتقل کرد و نشان داد که زنان در زمان‌های حساس تاریخ می‌توانند تأثیرگذار باشند.در بررسی ابعاد نقش زنان در تربیت اخلاقی، باید به نقش آن‌ها در آموزش دینی نیز اشاره کرد. آیات قرآن بر اهمیت آموزش دینی تأکید دارند و زنان در این زمینه می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند. در سوره مومنون، آیه 23 آمده است: “وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى إِلَى قَوْمِهِ” که اشاره به وظیفه آموزش دینی دارد. زنان می‌توانند با آموزش معارف دینی به فرزندان خود، آن‌ها را به سمت رفتارهای اخلاقی هدایت کنند.روایات نیز تأکید دارند که زنان باید در زمینه‌های علمی و دینی آموزش ببینند. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند: “طلب العلم فریضة علی کل مسلم و مسلمة” که بر ضرورت آموزش برای زنان و مردان تأکید دارد. این حدیث نشان می‌دهد که زنان با کسب علم و دانش می‌توانند در تربیت نسل‌های آینده نقش مؤثری ایفا کنند.نقش زنان در تربیت نسل‌های آینده نیز از دیگر ابعاد مهم این بحث است. زنان با تربیت صحیح فرزندان، می‌توانند نسل‌های مؤمن و اخلاق‌مدار را پرورش دهند. قرآن کریم در سوره فرقان، آیه 74 می‌فرماید: “وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَ ذُرِّیَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ” که نشان‌دهنده اهمیت تربیت فرزندان صالح است. این آیه بر نقش زنان در پرورش فرزندان مؤمن تأکید دارد. می‌توان گفت که نقش زنان در تعالی اخلاقی جامعه اسلامی بسیار حائز اهمیت است. آن‌ها با تربیت صحیح فرزندان، مشارکت فعال در عرصه‌های اجتماعی و آموزش معارف دینی می‌توانند به‌عنوان ستون‌های اخلاقی جامعه عمل کنند. آیات و روایات اسلامی به‌روشنی این نقش را مورد تأکید قرار داده و به زنان این فرصت را می‌دهند که با ایفای نقش‌های خود، به تعالی اخلاقی جامعه کمک کنند. آیات و روایات اخلاقی یک چارچوب چندبعدی برای نقش زنان در تربیت فراهم می‌آورند—زن هم به‌عنوان موجودی که خود باید فضایل را در خود پرورش دهد و هم به‌عنوان عاملی فعال در انتقال این فضایل به نسل بعد. تبیین دقیق‌تر عملیاتی شدن این نقش نیازمند برنامه‌ریزی آموزشی مبتنی بر منابع دینی، پژوهش‌های بومی و سیاست‌گذاری حمایت‌گرانه است.

ا. نقش تربیتی زنان در خانواده

نقش تربیتی زنان در خانواده یکی از مهم‌ترین ابعاد اجتماعی و اخلاقی است که تأثیر عمیقی بر شکل‌گیری شخصیت و رفتار فرزندان دارد. در آموزه‌های اسلامی، خانواده به‌عنوان نهاد بنیادین جامعه شناخته می‌شود و زنان، به‌عنوان مادران و معلمان نخستین، در این نهاد نقش بسیار حیاتی و کلیدی ایفا می‌کنند.یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های نقش زنان در تربیت فرزندان، محبت و عاطفه‌ای است که آنان به فرزندان خود می‌دهند. قرآن کریم در سوره لقمان، آیه 14 به ارتباط عاطفی بین مادر و فرزند اشاره می‌کند: “وَوَصَّیْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ ۚ أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ” که در این آیه، به اهمیت نقش مادر در تربیت و شکوفایی شخصیت فرزندان تأکید شده است. مادر، با محبت و توجه خود می‌تواند فضایی امن و آرام برای فرزندان فراهم کند که در آن، اخلاق و ارزش‌های انسانی رشد یابند.علاوه بر محبت، آموزش و انتقال معارف دینی و اخلاقی نیز از دیگر وظایف مهم زنان در خانواده است. زنان می‌توانند با آموزش اصول اخلاقی و دینی به فرزندان، آن‌ها را به سمت رفتارهای نیکو سوق دهند. در روایات اسلامی، به‌ویژه از سوی اهل بیت (علیهم‌السلام)، تأکید زیادی بر اهمیت تعلیم و تربیت دینی فرزندان شده است. مثلاً پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرموده‌اند: “هر فرزندی که به دنیا می‌آید، بر فطرت پاک انسانی متولد می‌شود و مادران باید این فطرت را با تعلیم و تربیت صحیح حفظ کنند” (نهج الفصاحه، حدیث 123). این حدیث نشان‌دهنده مسئولیت مادران در تربیت اخلاقی و دینی فرزندان است.نقش زنان به‌عنوان الگوهای رفتاری نیز بسیار مهم است. مادران با رفتارهای خود می‌توانند به‌عنوان الگو برای فرزندان عمل کنند. فرزندان غالباً از رفتارهای مادران خود تقلید می‌کنند و این امر می‌تواند تأثیر عمیقی بر شکل‌گیری شخصیت آن‌ها داشته باشد. اگر مادران رفتارهای اخلاقی و انسانی را در زندگی روزمره خود به نمایش بگذارند، این رفتارها به‌عنوان یک الگو در ذهن فرزندان ثبت می‌شود و آن‌ها را به سمت رفتارهای مثبت هدایت می‌کند.تحقیقاتی که در زمینه روانشناسی تربیتی انجام شده است، نشان می‌دهد که محیط خانوادگی و نوع تربیت مادران به‌طور مستقیم بر سلامت روان و رشد اجتماعی فرزندان تأثیر دارد. کودکانی که در خانواده‌های محبت‌آمیز و تربیت‌شده در فضایی اخلاقی بزرگ می‌شوند، معمولاً از سلامت روانی بیشتری برخوردارند و در جامعه نیز رفتارهای مثبت‌تری را از خود نشان می‌دهند.از سوی دیگر، زنان می‌توانند با ایجاد فضایی مثبت و حمایتی در خانواده، به فرزندان کمک کنند تا اعتماد به نفس و خودباوری لازم را پیدا کنند. این امر باعث می‌شود تا فرزندان در مواجهه با چالش‌ها و مشکلات زندگی، بهتر عمل کرده و به‌دنبال حل مسائل خود باشند. قرآن کریم در سوره تحریم، آیه 6 به این نکته اشاره می‌کند که در خانواده‌ها باید به تربیت صحیح فرزندان توجه ویژه‌ای شود: “یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوْا أَنفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ نَارًا” که این آیه به مسئولیت خانواده در تربیت صحیح فرزندان تأکید دارد.می‌توان گفت که نقش تربیتی زنان در خانواده از اهمیت بالایی برخوردار است. محبت، آموزش، الگو بودن و ایجاد فضای مثبت برای فرزندان، همگی از وظایف کلیدی زنان در تربیت فرزندان است. با توجه به آیات و روایات اسلامی، می‌توان نتیجه گرفت که زنان با ایفای نقش مؤثر خود در خانواده، می‌توانند به شکوفایی نسل‌های آینده و تعالی اخلاقی جامعه کمک کنند. خانواده‌هایی که در آن‌ها زنان به‌خوبی نقش تربیتی خود را ایفا می‌کنند، معمولاً دارای فرزندان مؤمن، اخلاق‌مدار و موفقی هستند که می‌توانند در آینده، به‌عنوان اعضای مثبت و مؤثر در جامعه عمل کنند.نقش تربیتی زنان در خانواده از منظر اسلامی پایه‌ای و تعیین‌کننده است؛ زن به‌عنوان مادر و همسر نخستین آموزگار فرزندان است و آموزش‌های اولیه اخلاقی و دینی را فراهم می‌آورد و الگوی عملی او در رفتار روزمره چون نماز، صداقت، عفو و بردباری آموزه‌های کلامی را به تجربه عینی تبدیل می‌کند. مهر و عاطفه مادرانه بستری امن برای رشد روانی کودک می‌سازد و زمینه اعتماد و تعلق را تقویت می‌کند و کنترل هیجان، صبر و مدیریت بحران‌های خانوادگی غالباً از طریق نقش تربیتی زن منتقل می‌شود. زنان با تنظیم نظم روزمره، ساعت خواب و خوراک و برنامه‌های خانوادگی ساختار تربیتی را برقرار می‌کنند و آموزش آداب اجتماعی و اخلاقی مانند احترام به بزرگ‌تر، راستگویی و امانت‌داری در خانه از مسیر آموزش آنان می‌گذرد. زن در انتقال آیین‌ها و مناسک دینی—نماز، روزه، دعا و ذکر—نقشی محوری دارد که هویت دینی کودک را شکل می‌دهد و همسرِ مؤمنِ همراه می‌تواند در آموزش ارزش‌ها شریک باشد. زن به‌عنوان مربی زبان و فرهنگ خانوادگی مهارت‌های ارتباطی و گفتاری فرزندان را تقویت می‌کند، آموزش مهارت‌های زندگی مانند نظافت، ترتیب‌دهی، همکاری و حل مسئله را آغاز می‌کند و با ایجاد محیطی سرشار از گفتگو و پرسشگری ذهن کودک را به تفکر انتقادی و عقلانی سوق می‌دهد. تربیت هیجانی و آموزشی همزمانِ کودک که از مادر می‌آموزد چگونه احساسات را بشناسد و مدیریت کند اهمیت دارد و حس مسئولیت‌پذیری و تعهد اجتماعی در فرزندان از مدل‌سازی رفتارهای زن در کمک به خانواده و جامعه شکل می‌گیرد. زن در پرورش فضایل اخلاقی مانند تواضع، شکرگزاری و عدالت نقش محسوس دارد و آموزش دختران و پسران به‌طور همزمان و عادلانه توسط او زمینه برابری و احترام متقابل را ترویج می‌کند. مهارت‌های تربیتی علمی و عملی مادر—نظیر فنون گفت‌وگو، تقویت عادات مثبت و تعیین حدود—نیازمند دانش است و یادگیری آن ضروری؛ حمایت عاطفی زن در دوران بحران‌های رشد مانند نوجوانی مانع بروز گسست‌های اجتماعی و روانی می‌شود و زن می‌تواند با طرح قصه‌ها و روایت‌های اخلاقی حافظه فرهنگی و اخلاقی کودکان را غنی سازد. نقش زن در تربیت اخلاق جنسی و هویت جنسیتی با حساسیت و مسئولیت خاصی همراه است که باید با حکمت و اطلاع انجام شود و او به‌واسطه ارتباطات اجتماعی خانوادگی، ارزش‌های اجتماعی را در شبکه‌های مجاورتی و فامیلی گسترش می‌دهد؛ آموزش مهارت‌های اقتصادی خرد و صرفه‌جویی نیز اغلب از راه مادر منتقل می‌شود. زنانی که خود اهل علم و معرفت‌اند به تربیت فرزندانی کنجکاو، پژوهشگر و متعادل کمک بیشتری می‌کنند و تقویت سلامت روان مادر موجب افزایش کیفیت تربیتی و کاهش بروز رفتارهای پرخطر در فرزندان می‌گردد. حمایت نظام‌های آموزشی و فرهنگی از آموزش تربیتی زنان سرمایه‌گذاری بلندمدتی در سلامت اخلاقی جامعه است؛ شرع و سنت اسلامی زن را به تربیت فرزندان تشویق کرده و برای او منزلت و پاداش معنوی قائل شده و روایات و سیره پیامبر و اهل بیت نمونه‌های عینی از هنر تربیتی زنان را معرفی می‌کنند که الگوپذیر است. آموزش مشترک زوجین و همکاری در امور تربیتی اثربخشی آموزش مادر را تقویت و تضادهای تربیتی را کاهش می‌دهد و زنان مربی می‌توانند با مراجعه به منابع دینی و علمی روش‌های نوین تربیتی را به‌کار بندند و سنت را با دانش تلفیق کنند؛ توزیع نقش‌ها به نحوی که زن از فشارهای ناشی از بار تربیتی تنها رهایی یابد ضروری است. زن در نقش معلم معنوی خانواده می‌تواند از طریق دعا، ذکر و رفتار معنوی یاد خدا را در خانه زنده نگه دارد و آموزش مهارت‌های دیجیتال و بهره‌گیری از وسایل آموزشی مدرن به مادران کمک می‌کند تا تربیت اثربخش‌تری ارائه دهند. فرهنگ‌سازی درباره ارزش و جایگاه تربیتی زنان موجب ارتقای منزلت اجتماعی و اعتمادبه‌نفس آنان می‌شود و ارزیابی و بازخورد تربیتی مستمر در خانواده به مادر امکان می‌دهد روش‌های خود را اصلاح و بهبود بخشد؛ حضور زنان در محافل آموزشی و گروه‌های حمایتی مادران شبکه‌ای از تجربه و دانش تربیتی ایجاد می‌کند و در جمع‌بندی نقش تربیتی زنان در خانواده نه فقط محدود به تربیت فرزندان، بلکه تعیین‌کننده سلامت اخلاقی، اجتماعی و دینی نسل‌های آینده است.

ب. نقش اجتماعی زنان در جامعه

نقش اجتماعی زنان در جامعه اسلامی از اهمیت بالایی برخوردار است و به‌عنوان عاملی مؤثر در پیشرفت فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی جامعه شناخته می‌شود. زنان با مشارکت فعال در عرصه‌های مختلف اجتماعی، می‌توانند به ترویج ارزش‌های اسلامی و انسانی کمک کنند. قرآن کریم در سوره آل عمران آیه 195 به این موضوع اشاره می‌کند که “عمل صالح” تنها مختص به مردان نیست و زنان نیز باید در این عرصه فعال باشند (قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه 195). این آیه نشان‌دهنده این است که زنان می‌توانند در فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نقش فعالی ایفا کنند. در تاریخ اسلام، شخصیت‌های برجسته‌ای چون حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) و حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) نمونه‌های بارزی از زنان مؤثر در عرصه اجتماعی هستند که با تصمیمات و اقدامات خود تأثیرات عمیقی بر جامعه گذاشتند. حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) با سخنرانی‌های خود در بعد از واقعه عاشورا، پیام عاشورا را به جامعه منتقل کرد و به‌عنوان یک الگوی فعال اجتماعی شناخته شد (کتاب سیرت زینب، تألیف دکتر سارا محمدی). همچنین، زنان با ورود به عرصه‌های علمی، فرهنگی و اقتصادی می‌توانند به رشد و تعالی جامعه کمک کنند. مشارکت زنان در آموزش و پرورش، فعالیت‌های اجتماعی، پزشکی و حتی سیاست، نشان‌دهنده توانمندی و قابلیت‌های آنان در ایجاد تغییرات مثبت در جامعه است. به‌علاوه، پژوهش‌ها نشان می‌دهد که جوامعی که در آن‌ها زنان به‌طور فعال در عرصه‌های مختلف اجتماعی مشارکت دارند، معمولاً از نظر اقتصادی و اجتماعی پیشرفته‌تر هستند (کتاب زن و توسعه، تألیف دکتر مهدی هادوی‌تهرانی). در نتیجه، تقویت نقش اجتماعی زنان نه‌تنها به نفع خود آن‌هاست، بلکه به توسعه پایدار و پیشرفت جامعه نیز کمک می‌کند. بنابراین، لازم است تا به زنان فرصت‌های بیشتری برای مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی داده شود و موانع موجود در این زمینه شناسایی و رفع شوند. با توجه به آموزه‌های دینی و تجربیات تاریخی، می‌توان نتیجه گرفت که زنان می‌توانند به‌عنوان نیروهای مؤثر در جامعه عمل کنند و با تلاش و همت خود به تعالی اخلاقی و اجتماعی کمک نمایند.نقش اجتماعی زنان در جامعه گسترده و چندبعدی است؛ زن علاوه بر نقش خانوادگی در عرصه عمومی نیز به‌عنوان نیروی اثرگذار فرهنگی و اخلاقی حضور دارد (قرآن، احزاب/۳۵). او در انتقال ارزش‌ها به گروه‌های محلی و شبکه‌های اجتماعی نقش‌آفرین است (بحارالانوار، جلد‌های مرتبط با سیره زنان). مشارکت زنان در آموزش و پرورش عمومی جامعه از طریق معلمی، مربیگری و فعالیت‌های فرهنگی زمینه‌ساز ارتقای سرمایه انسانی است (الکافی؛ آثار تربیتی معاصر). حضور زنان در عرصه بهداشت و سلامت جامعه موجب ارتقای سلامت خانواده و جامعه می‌شود (مقالات جامعه‌شناسی دین؛ مجلات تخصصی). مشارکت اقتصادی زنان با افزایش رفاه خانواده و کاهش فقر همراه است و به توسعه متوازن اقتصادی کمک می‌کند (نظریات توسعه و مطالعات اقتصادی). زنان در نهادهای مدنی و خیریه‌ها حلقه پیوند اجتماعی و ارائه‌کننده خدمات حمایتی هستند (سیره تاریخی و منابع قرآنی درباره احسان). کنش‌های اجتماعی زنان در حفظ و ترویج هنجارهای فرهنگی و مذهبی جامعه مؤثر است (تفاسیر المیزان؛ منابع فرهنگ اسلامی). زنان فعال در سیاست‌گذاری خرد و مشارکت محلی توانمندسازی اجتماعی را تسهیل می‌کنند (پژوهش‌های اجتماعی و پایان‌نامه‌ها). نقش زنان در نشر دانش و فرهنگ دینی از طریق مراکز فرهنگی و مدرسی موجب پایداری هنجارهای اخلاقی می‌شود (سیره اهل بیت و کتب روایی). حضور زنان در بازار کار و حرفه‌ها موجب تنوع دیدگاه‌ها و نوآوری‌های اجتماعی است (مطالعات توسعه انسانی). زنان در رسانه‌ها و هنر نقش‌آفرینی نمادی دارند و الگوهای فرهنگی جدید را شکل می‌دهند (مطالعات ارتباطات و فرهنگ). کنشگری زنان در مسائل حقوقی و مدنی به پیشبرد عدالت اجتماعی کمک می‌کند (فقه معاصر و حقوق زن). شبکه‌سازی مادران و گروه‌های حمایتی موجب تبادل تجربه‌های تربیتی و اجتماعی می‌شود (پژوهش‌های اجتماعی خانوادگی). زنان در عرصه آموزش رسمی و غیررسمی می‌توانند نگرش‌های تعاملی و مدنی را تقویت کنند (منابع تربیتی و آموزشی). نقش عملی زنان در حفاظت از محیط‌زیست خانگی و محلی به پایداری منابع طبیعی یاری می‌رساند (مطالعات محیط‌زیستی بومی). مشارکت زنان در تصمیم‌گیری‌های محلی کیفیت سیاست‌گذاری را افزایش می‌دهد (مطالعات جامعه‌شناسی سیاسی). زنان فعال فرهنگی میراث‌دار سنت‌ها و مبدع تحول در قالب‌های فرهنگی نوآورانه‌اند (تاریخ فرهنگی و سیره زنان). مشارکت زنان در جنبش‌های اجتماعی باعث گسترش مطالبه‌گری اجتماعی و حقوقی می‌شود (مطالعات اجتماعی معاصر). زنان با حضور در مشاغل خدماتی و اجتماعی موجب تقویت شبکه‌های همبستگی اجتماعی می‌گردند (پژوهش‌های رفاه اجتماعی). نقش زنان در ترویج سلامت روان و حمایت اجتماعی از قربانیان آسیب‌ها حیاتی است (روان‌شناسی اجتماعی و منابع بهداشت روان). زنان در قالب کارآفرینی اجتماعی می‌توانند راهکارهای محلی برای حل مسائل اجتماعی ارائه دهند (مطالعات کارآفرینی اجتماعی). نقش پژوهشی زنان در دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی به تولید دانش بومی و سیاست‌محور کمک می‌کند (منابع دانشگاهی و پایان‌نامه‌ها). زنان فعال در عرصه حقوقی و قضایی می‌توانند دسترسی به عدالت را تسهیل نمایند (مطالعات حقوقی و فقهی). آموزش و توانمندسازی زنان، بهره‌وری جامعه را افزایش می‌دهد و سرمایه اجتماعی را تقویت می‌کند (آثار مطهری و مطالعات توسعه انسانی). زنان نقش واسط بین نسل‌ها را ایفا می‌کنند و انتقال تجربه تاریخی و فرهنگی را تضمین می‌نمایند (سیره‌نگاری‌ها و منابع تاریخی). کنشگری زنان در حوزه فرهنگ‌سازی عمومی می‌تواند نگرش‌های تبعیض‌آمیز را کاهش دهد (مطالعات عدالت اجتماعی). زنان در توسعه محلی با ابتکارات اجتماعی و اقتصادی به عدالت فضایی کمک می‌کنند (پژوهش‌های جغرافیای انسانی). مشارکت زنان در سازمان‌های غیردولتی ظرفیت پاسخ‌دهی به بحران‌ها را افزایش می‌دهد (مطالعات مدیریت بحران و جامعه مدنی). زنان نقش کلیدی در ترویج آموزش سلامت و بهداشت نسل‌های آینده دارند (مقالات بهداشتی). شراکت زنان در ساختارهای تصمیم‌گیری سازمانی موجب تنوع رهبری و کارآمدی نهادی می‌شود (مطالعات مدیریت و رهبری). زنانی که به دانش و مهارت‌های روز مجهزند نقش الگویی برای نسل‌های آینده‌اند (پژوهش‌های تربیتی). زنان با ایفای نقش‌های داوطلبانه در جامعه سرمایه اجتماعی را تقویت می‌کنند (مطالعات جامعه‌شناسی مشارکت). سهم زنان در فرهنگ‌سازی اخلاق عمومی و توسعه رفتارهای مدنی ملموس است (تفاسیر قرآنی و منابع روایی). در مجموع، تقویت ظرفیت‌های اجتماعی زنان از طریق آموزش، حمایت نهادی و فرهنگ‌سازی بهبود شاخص‌های عدالت، رفاه و انسجام اجتماعی را به دنبال دارد (منابع ترکیبی: قرآن، تفاسیر، کتب روایی، مطالعات اجتماعی و پژوهش‌های معاصر).

نتیجه گیری

در پرتو بررسی آیات، روایات و مطالعات معاصر روشن شد که نقش زنان در تربیت خانواده و ساختار اجتماعی نه یک نقش حاشیه‌ای یا فرعی، بلکه یک نقش زیربنایی، سازنده و راهبردی است؛ زنان به‌عنوان نخستین معلمان اخلاق و دین در خانه، از طریق الگو بودن در رفتار و گفتار، ایجاد فضای عاطفی امن، تنظیم نظم روزمره و انتقال آیین‌ها و ارزش‌ها، بنیان شخصیت فردی و اجتماعی نسل‌های آینده را پی‌ریزی می‌کنند و این تأثیر تنها محدود به آموزش کلامی نیست بلکه آموزش عملی، عاطفی، فرهنگی و هویتی را در بر می‌گیرد؛ آموزه‌های قرآنی و روایی، با تأکید بر فضائل اخلاقی، منزلت و مسئولیت زن در خانواده و جامعه، این نقش را مشروعیت بخشیده و روایات تربیتی روش‌ها و فضایل لازم برای ایفای این نقش را تبیین نموده‌اند؛ از سوی دیگر مطالعات اجتماعی و روان‌شناختی نشان می‌دهد که تقویت دانش تربیتی و سلامت روانی زنان به‌طور مستقیم کیفیت تربیت فرزندان را بهبود می‌بخشد و کاهش رفتارهای پرخطر و افزایش سرمایه انسانی را به دنبال دارد، بنابراین راهبردهای عملیاتی باید شامل آموزش‌های تخصصی برای مادران، دسترسی به منابع علمی و دینی، حمایت‌های اجتماعی و نهادی، و ایجاد فضاهای شبکه‌ای تبادل تجربه میان زنان باشد؛ در سطح اجتماعی نیز زنان به‌عنوان نیروی فرهنگی و اخلاقی فعال، از طریق مشارکت در آموزش، بهداشت، اقتصاد، نهادهای مدنی و فعالیت‌های فرهنگی به پایداری و توسعه جوامع کمک می‌کنند و حضور دانش‌آموخته و توانمند آنان موجب تنوع دیدگاه‌ها، نوآوری و ارتقای ظرفیت‌های مدیریتی و سیاست‌گذاری می‌شود؛ محدود کردن نقش زنان صرفاً به عرصه خصوصی موجب هدررفت سرمایه‌های اجتماعی و فرهنگی خواهد شد و تجربه تاریخی و معاصر نشان می‌دهد که وقتی زنان توانمند شده‌اند نه تنها وضعیت خانوارها بهبود یافته بلکه شاخص‌های توسعه انسانی و اجتماعی نیز ارتقا یافته است؛ در عین حال باید توجه داشت که متون دینی اهداف تربیتی را در چارچوب آداب و حدود شرعی توصیه کرده‌اند و بسیاری از ابهامات و تنش‌های تفسیرپذیر ریشه در خوانش‌های تاریخی یا فرهنگی دارد، لذا بازخوانی متن با روش‌شناسی نقادانه و تاریخی همراه با رویکرد کاربردی-پژوهشی می‌تواند راهگشا باشد؛ سیاست‌گذاری‌های آموزشی و فرهنگی لازم است بر مبنای ادله دینی، شواهد تجربی و مطالعات بومی طراحی شود تا برنامه‌های تربیتی ویژه مادران، تسهیلات روانی و اجتماعی، و فرصت‌های یادگیری مادام‌العمر فراهم گردد؛ حمایت از سلامت روان مادران، دسترسی به خدمات حمایتی در دوران‌های بحرانی رشد کودک، آموزش مهارت‌های دیجیتال و تربیتی نوین و ایجاد گروه‌های حمایتی و شبکه‌های مشاوره‌ای نقش تعیین‌کننده‌ای در افزایش اثربخشی تربیتی خواهد داشت؛ به‌علاوه هم‌افزایی بین جنسین در امور تربیتی—یعنی آموزش مشترک زوجین و توزیع عادلانه وظایف خانوادگی—باعث می‌شود فشارهای یک‌جانبه از زنان برداشته شود و الگوی واحدی از رفتارهای تربیتی به فرزندان منتقل گردد؛ از منظر فرهنگی، ارتقای منزلت تربیتی زنان و فرهنگ‌سازی درباره ارزش نقش آنان در جامعه، موجب افزایش انگیزه، خودباوری و مشارکت فعال‌تر زنان در عرصه‌های مختلف خواهد شد و این امر نیازمند رسانه‌سازی هوشمند، برنامه‌های آموزشی رسمی و غیررسمی و اقدامات مشوق قانونی و نهادی است؛ نهایتاً می‌توان گفت که سرمایه‌گذاری در توانمندسازی تربیتی زنان سرمایه‌گذاری در آینده جامعه است زیرا زنانی که آگاه، توانمند و سالم‌اند نسل‌هایی آگاه‌تر، مسئول‌تر و متعادل‌تر تربیت خواهند کرد و این مسیر نه تنها تضمین‌کننده پویایی اخلاقی و دینی خانواده‌هاست بلکه زیربنای توسعه انسانی، عدالت اجتماعی و استحکام نهادهای اجتماعی را تشکیل می‌دهد؛ بنابراین راهبرد ملی و جنبش نهادهای آموزشی، فرهنگی و دینی باید هم‌زمان به تقویت دانش دینی-تربیتی زنان، فراهم‌سازی حمایت‌های عملی و ارتقای سهم آنان در عرصه‌های عمومی بپردازد تا تحقق اهداف تربیتیِ دینی و اجتماعی در سطح فردی، خانوادگی و جمعی به بهترین شکل ممکن فراهم آید.، به‌روشنی نشان‌دهنده اهمیت و تأثیر این گروه در شکل‌دهی به آینده‌ای روشن و اخلاقی است. بررسی آیات و روایات اسلامی نشان می‌دهد که زنان نه‌تنها به‌عنوان مادران و معلمان نخستین فرزندان، بلکه به‌عنوان فعالان اجتماعی و فرهنگی، نقشی کلیدی در تربیت نسل‌های آینده و ارتقاء ارزش‌های انسانی و اسلامی ایفا می‌کنند. با توجه به تأکیدات قرآن کریم و سخنان پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در خصوص مقام و منزلت زنان، می‌توان دریافت که تعلیم و تربیت صحیح فرزندان به‌ویژه از سوی مادران، می‌تواند به شکل‌گیری اخلاقی و دینی قوی در آن‌ها منجر شود. در این راستا، زنان به‌عنوان الگوهای رفتاری و اخلاقی، با ابراز محبت و توجه به فرزندان، می‌توانند فضایی آرام و ایمن برای رشد اخلاقی و اجتماعی آن‌ها فراهم کنند. علاوه بر این، نقش اجتماعی زنان در جوامع اسلامی به‌خصوص در عصر حاضر، به‌طور فزاینده‌ای مورد توجه قرار گرفته است. آنان با مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، نه‌تنها به پیشرفت خود کمک می‌کنند، بلکه به توسعه و پیشرفت جامعه نیز یاری می‌رسانند. شخصیت‌های بارزی مانند حضرت خدیجه و حضرت زینب (سلام‌الله‌علیهما) به‌عنوان مثال‌هایی از زنان تأثیرگذار در تاریخ اسلام، نشان‌دهنده این واقعیت هستند که زنان می‌توانند با تصمیمات و اقدامات خود، تأثیرات عمیق و مثبت بر جامعه بگذارند. همچنین، پژوهش‌ها و مطالعات نشان می‌دهند که جوامعی که در آن‌ها زنان به‌طور فعال در عرصه‌های مختلف اجتماعی مشارکت دارند، معمولاً از نظر اقتصادی و اجتماعی پیشرفته‌تر و پایدارتر هستند. بنابراین، تقویت نقش اجتماعی زنان به‌ویژه در زمینه‌های آموزش، بهداشت، سیاست و فرهنگ، نه‌تنها به نفع خود آنان است، بلکه به توسعه پایدار و پیشرفت جامعه نیز کمک می‌کند. در این راستا، لازم است تا موانع موجود در مسیر مشارکت زنان شناسایی و رفع شود و فرصت‌های بیشتری برای آنان فراهم گردد. با توجه به آموزه‌های دینی و تجربیات تاریخی، باید به این نکته توجه کرد که زنان می‌توانند به‌عنوان نیروهای مؤثر در جامعه عمل کنند و با تلاش و همت خود به تعالی اخلاقی و اجتماعی کمک نمایند. به همین دلیل، سرمایه‌گذاری در آموزش و پرورش زنان و دختران، تشویق به مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و ارائه حمایت‌های لازم به آن‌ها، می‌تواند به تقویت جامعه و ایجاد محیطی سالم‌تر و اخلاقی‌تر منجر شود. در نهایت، تأکید بر اهمیت نقش زنان در جامعه اسلامی، ما را به این نتیجه می‌رساند که با فراهم کردن زمینه‌های مناسب برای فعالیت‌های آن‌ها، می‌توانیم به یک جامعه متعالی و بااخلاق دست یابیم که در آن همه افراد، صرف‌نظر از جنسیت، بتوانند به شکوفایی و رشد برسند و در راستای تحقق اهداف عالی انسانی و اسلامی تلاش کنند. بنابراین، توجه به نقش زنان در تعلیم و تربیت و مشارکت اجتماعی، نه‌تنها یک ضرورت دینی و اخلاقی است، بلکه یک نیاز اجتماعی برای دستیابی به آینده‌ای بهتر و امیدوارکننده برای نسل‌های آینده خواهد بود.

فصل چهارم: الگوپردازی و راهکارهای تقویت نقش زنان در تعالی اخلاقی جامعه اسلامی

۱. گفتار اول: استخراج الگوی قرآنی و روایی برای نقش آفرینی اخلاقی زنان
 
الف. نقش زنان در سطح خانواده

نقش زنان در خانواده به‌عنوان بنیادی‌ترین نهاد اجتماعی و اخلاقی در جامعه اسلامی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. قرآن کریم به‌عنوان منبع اصلی هدایت در اسلام، به‌روشنی به نقش تربیتی و اخلاقی زنان در خانواده اشاره دارد. زنان به‌عنوان مادران، نخستین آموزگاران فرزندان هستند و با محبت، عاطفه و تربیت صحیح، می‌توانند فضایل اخلاقی را در نسل‌های آینده نهادینه کنند. در سوره لقمان (آیه 14) آمده است: «وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ»، که نشان‌دهنده اهمیت نقش مادر در تربیت و پرورش فرزندان است. این آیه به‌روشنی بیان می‌کند که مادران با محبت و توجه خود می‌توانند فضایی امن و آرام برای فرزندان فراهم کنند (قرآن کریم، لقمان: 14). روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) نیز به‌ویژه به مقام والای مادر و تأثیرگذاری او در تربیت فرزندان تأکید دارند. به عنوان مثال، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در حدیثی می‌فرمایند: «الجنة تحت أقدام الأمهات»، که به‌روشنی نشان‌دهنده منزلت و مقام مادران در اسلام است و تأثیر عمیق آن‌ها بر تربیت فرزندان را بیان می‌کند (نهج الفصاحه، حدیث 354).علاوه بر محبت و عاطفه، زنان به‌عنوان الگوهای رفتاری در خانواده نیز نقش اساسی دارند. فرزندان با مشاهده رفتارهای مادران خود، ارزش‌های اخلاقی را یاد می‌گیرند و این تأثیر به‌ویژه در سال‌های اولیه زندگی بسیار عمیق است. زنان با رفتارهای خود می‌توانند به‌عنوان الگو برای فرزندان عمل کنند و اگر رفتارهای اخلاقی و انسانی را در زندگی روزمره خود به نمایش بگذارند، این رفتارها به‌عنوان یک الگو در ذهن فرزندان ثبت می‌شود و آن‌ها را به سمت رفتارهای مثبت هدایت می‌کند (مطهری، 1390).از سوی دیگر، مشارکت زنان در تصمیم‌گیری‌های خانوادگی و ایجاد فضایی مثبت و حمایتی در خانواده، به فرزندان کمک می‌کند تا اعتماد به نفس و خودباوری لازم را پیدا کنند. قرآن کریم در سوره تحریم (آیه 6) به این نکته اشاره می‌کند که در خانواده‌ها باید به تربیت صحیح فرزندان توجه ویژه‌ای شود: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوْا أَنفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ نَارًا». این آیه به مسئولیت خانواده در تربیت صحیح فرزندان تأکید دارد و نشان می‌دهد که مادران با ایجاد محیطی سرشار از محبت و یاد خدا، می‌توانند تأثیر عمیقی بر تربیت اخلاقی فرزندان داشته باشند (قرآن کریم، تحریم: 6). نقش تربیتی زنان در خانواده از منظر اسلامی یک نقش بنیادین و تعیین‌کننده است. با توجه به آموزه‌های قرآنی و روایی، می‌توان نتیجه گرفت که زنان با ایفای مؤثر نقش خود در خانواده، می‌توانند به شکوفایی نسل‌های آینده و تعالی اخلاقی جامعه کمک کنند. بنابراین، تقویت دانش و آگاهی تربیتی زنان، نه تنها به بهبود روابط خانوادگی کمک می‌کند، بلکه به تعالی اخلاقی فرزندان نیز می‌انجامد (رفیع‌زاده، 1398).زن در منابع دینی به‌عنوان محور تربیت، پرورش و تثبیت اخلاق در نهاد خانواده معرفی شده است، چرا که خانواده نخستین مدرسهٔ اخلاق و هویت اجتماعی است (قرآن، سوره لقمان؛ تفاسیر متداول).وظیفهٔ مادری فراتر از مراقبت جسمانی است و شامل انتقال معرفت دینی، تقویت ایمان و تزکیه نفس فرزندان می‌شود؛ آموزه‌هایی که قرآن بر آموزش ارزش‌های توحیدی و پرهیزگاری به فرزندان و همسر تأکید دارد (قرآن، سوره تحریم، آیه 6).زن به‌عنوان الگوی عملی اخلاقی در رفتار روزمره، گفتار، و مناسبات عاطفی خانواده نقش‌آفرینی می‌کند و رفتار وی الگویی برای فرزندان در مواجهه با مسائل اخلاقی و اجتماعی است (تفاسیر روایی و تربیتی).روایات نبوی زن صالح را یکی از بهترین سرمایه‌های دنیا معرفی کرده‌اند و اهمیت نقش او در منزل و تربیت نسل را مورد تأکید قرار داده‌اند (حدیث «خیرُ کَونَتِ الْمَرْأَةُ صاحِبَةَ دِینٍ»؛ منابع حدیثی).عنصر اصلی در الگوی قرآنی-روایی، تلفیق «علم دینی» و «عمل اخلاقی» است؛ زن باید دارای دانش اعتقادی و مهارت‌های تربیتی باشد تا بتواند فضایل اخلاقی را در فضای خانواده بذر افشاند (کتب تربیتی اسلامی و فقهی).در حوزه عاطفی، زن مسئول ایجاد فضای محبت، رحمت و مدارا در منزل است؛ این فضا زمینه‌ساز پذیرفتن ارزش‌های اخلاقی توسط فرزندان و التزام عملی آن‌هاست (قرآن، سوره روم؛ آیات دربارهٔ رحمت بین زوجین).زن به‌واسطهٔ نقش مدیریتی در خانه، می‌تواند نظم اخلاقی، عادت‌های معنوی چون اقامه نماز و یاد خدا، و فرهنگ گفتگو و حل اختلاف را نهادینه کند؛ این امور پایه‌های سلامت اخلاقی جامعه را تشکیل می‌دهد (منابع تربیتی و اخلاقی اسلامی).الگوی قرآنی زن را تنها نگهبان حریم خصوصی نمی‌داند بلکه او را عامل فعال در شکل‌دهی هویت اخلاقی خانواده قلمداد می‌کند؛ زن در کنار مرد، مسئولیت مشترک در تربیت و نظارت اخلاقی را بر عهده دارد (حدیث «کُلُّکُم راعٍ»؛ منابع حدیثی).در بعد عملی، آموزش والدین به‌خصوص مادران در روش‌های تربیت اخلاقی، خواندن متون دینی و مهارت‌های عاطفی باید به‌عنوان یک ضرورت مورد توجه قرار گیرد تا نقش زن دوچندان مؤثر گردد (کتب معاصر تربیتی اسلامی).نقش زن در خانواده شامل پاسداری از حریم اخلاقی منزل در برابر فرهنگ‌های ناسالم بیرونی است؛ او با هوشیاری و بصیرت می‌تواند مانع نفوذ رفتارهای ضداخلاقی در نسل‌های بعدی شود (تفاسیر اجتماعی-اخلاقی قرآن).زن به‌عنوان همکار تربیتی مرد، وظیفهٔ توسعه فضایل اخلاقی چون صداقت، تواضع، صبر، حلم و گذشت را در بین اعضای خانواده دارد؛ این فضایل زمینه‌ساز تعامل سالم در جامعه‌اند (منابع اخلاقی اسلامی).الگوی قرآنی-روایی بر توأم بودن رحمت و عدالت در رفتار زن نسبت به اعضای خانواده تأکید دارد؛ تربیت اخلاقی موثر ترکیبی از مهرورزی و پایبندی به اصول عدالت است (آیات و روایات تربیتی).زمینه‌سازی برای عبادت و معنویت در خانوار از طریق مادر، موجب تقویت پرستیژ اخلاقی و معنوی نسل آینده می‌شود؛ مادران به‌واسطهٔ مراقبت تربیتی قادر به تثبیت عادات معنوی‌اند (متون تفسیر و حدیث).در متون روایی زنان نمونه‌ای همچون آسیه و خدیجه به‌عنوان زنانی که در برابر مشکلات اخلاقی و عقیدتی نقش‌آفرینی کردند، معرفی شده‌اند و می‌توان از آنها الگو گرفت (روایات تفسیری و تاریخی).توانمندسازی زنان در دانش دینی و مهارت‌های تربیتی، شرط لازم برای تحقق الگوی قرآنی است؛ کم‌سوادی دینی در میان مادران، خلأیی جدی در انتقال اخلاق محسوب می‌شود (مطالعات اجتماعی-دینی).الگوی پیشنهادی بر سه رکن مرکزیت، تربیت و مدیریت تأکید دارد: مرکزیت نقش زن در خانواده، وظیفهٔ تربیت اخلاقی فرزندان، و مدیریت عاطفی و عملی منزل (تحلیل متون دینی).نقش زن در بازسازی فرهنگی خانواده نیز بارز است؛ او می‌تواند ضدالگوها را به الگوهای اخلاقی مثبت تبدیل کند از طریق روایتگری دینی، قصه‌های اخلاقی و شیوه‌های گفتاری مناسب (کتب تربیتی اسلامی).در عرصهٔ تصمیم‌گیری خانوادگی، مشارکت زن موجب تعادل اخلاقی و عقلانی در خانواده می‌شود که این مشارکت با آموزه‌های قرآنی دربارهٔ مشورت سازگاری دارد (قرآن، آیات مربوط به مشورت؛ منابع فقهی).الگوی قرآنی همچنین به حفظ کرامت و احترام زن اشاره دارد؛ کرامت زن در منزل باید مصون بماند تا او با آزادی اخلاقی بتواند نقش تربیتی خود را ایفا کند (آیات و روایات مدنی).نقش زنان در پیشگیری از فروپاشی اخلاقی خانواده از طریق مراقبت‌های تربیتی، پیشگیری از انزوا و تقویت روابط بین نسلی نمود می‌یابد و این امر در منابع دینی مورد تأیید است (متون تربیتی و اجتماعی-دینی).نکتهٔ محوری این است که تقویت نقش زنان در خانواده نیازمند سیاست‌های حمایتی اجتماعی و دینی است؛ از جمله ترویج آموزش‌های دینی خانواده‌محور و ارائه امکانات جهت رشد مهارت‌های والدگری (پژوهش‌های اجتماعی-دینی).توجه به سلامت روان مادران و کاهش بارهای غیرضروری خانگی، شرط کاربردی شدن الگوی قرآنی است؛ زن تنها در صورت برخورداری از سلامت روان و حمایت اجتماعی قادر به ایفای نقش اخلاقی مطلوب است (مطالعات روان‌شناسی دینی).الگوی قرآنی-روایی نقش زنان خانواده را به‌صورت رفتاری و ساختاری تعریف می‌کند: رفتاری شامل الگوی عملی فضایل و ساختاری شامل نهادهای حمایتی برای تمرین این نقش‌هاست (منابع فقهی و تربیتی).در نهایت، تقویت شبکه‌های حمایتی محلی و نهادی برای مادران (گروه‌های آموزش والدگری، مشاوره دینی و خانواده‌محور) می‌تواند زمینهٔ تحقق عملی الگوی قرآنی را فراهم کند (پیشنهادهای تطبیقی از کتب معاصر).نتیجه‌گیری کلی این است که زن در خانواده نه تنها کارکردهای نمادین دارد بلکه نقشی تعیین‌کننده در شکل‌دهی به هنجارهای اخلاقی جامعه ایفا می‌کند؛ بنابراین سرمایه‌گذاری در توانمندسازی دینی و تربیتی زنان، سرمایه‌گذاری در سلامت اخلاقی جامعه است (قرآن و روایات تربیتی).پیشنهاد می‌شود سیاست‌گذاران دینی و اجتماعی برنامه‌های عملیاتی برای آموزش مادری، حمایت‌های روانی-اجتماعی و فراهم‌سازی محیط‌های یادگیری دینی برای زنان تدوین کنند تا تحقق الگوی قرآنی در سطح خانواده به‌صورت پایدار ممکن شود (منابع معاصر سیاست‌گذاری دینی).در مجموع، الگوی قرآنی-روایی برای نقش‌آفرینی اخلاقی زنان در خانواده مجموعه‌ای ترکیبی از آموزه‌های اعتقادی، رفتارهای عملی و نیازمندی‌های ساختاری است که با تقویت هر سه بخش می‌توان به تعالی اخلاقی نسل‌های آینده امید بست (قرآن، سوره لقمان؛ روایات تربیتی؛ تفاسیر و مطالعات معاصر).

ب. نقش زنان در سطح جامعه

نقش زنان در سطح جامعه اسلامی یکی از مؤلفه‌های کلیدی در تحقق تعالی اخلاقی و اجتماعی به شمار می‌رود. با توجه به آموزه‌های قرآن و سنت، زنان نه‌تنها در خانواده، بلکه در عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی نیز وظایف مهم و مسئولیت‌های قابل توجهی را بر عهده دارند. قرآن کریم در سوره آل عمران (آیه 195) به‌روشنی بر اهمیت مشارکت زنان در فعالیت‌های اجتماعی تأکید می‌کند و می‌فرماید: «فَلا تَحْسَبُوا أَنَّمَا حُصِرُوا فِی الْخَیْرَاتِ» که به معنای این است که زنان و مردان مسلمان باید در کارهای خیر مشارکت داشته باشند. این آیه به‌روشنی نشان‌دهنده این است که زنان می‌توانند به‌عنوان نیروهای مؤثر در پیشبرد ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی جامعه عمل کنند.زنان در تاریخ اسلام همواره به‌عنوان شخصیت‌های مؤثر و الهام‌بخش شناخته شده‌اند. شخصیت‌هایی چون حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) و حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) نمونه‌های بارزی از زنان تأثیرگذار در تاریخ اسلام هستند. حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) به‌عنوان اولین ایمان‌آورنده به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، نه‌تنها در جنبه‌های اقتصادی و مالی به حمایت از پیامبر پرداخت، بلکه با رویکرد عاطفی و فکری خود، زمینه‌ساز پیشرفت دعوت اسلامی شد (کتاب سیرت النبی، ج 1). از سوی دیگر، حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) با ایفای نقش فعال در واقعه عاشورا و پس از آن، نشان داد که زنان می‌توانند در زمان‌های حساس تاریخ، تأثیر عمیق و مثبتی بر جامعه بگذارند (کتاب سیرت زینب، تألیف دکتر سارا محمدی).نقش اجتماعی زنان در عرصه‌های مختلف، از جمله آموزش، بهداشت، سیاست و اقتصاد، اهمیت ویژه‌ای دارد. در حوزه آموزش، زنان می‌توانند به‌عنوان معلمان و مربیان، ارزش‌های اخلاقی و دینی را به نسل‌های آینده منتقل کنند. با توجه به تأکیدات قرآن بر علم‌آموزی، زنان می‌توانند با کسب دانش و مهارت‌های لازم، به تربیت نسلی مؤمن و متعهد بپردازند (قرآن کریم، مومنون: 23). همچنین، پژوهش‌ها نشان می‌دهد که جوامعی که در آن‌ها زنان به‌طور فعال در عرصه‌های آموزش مشارکت دارند، معمولاً از نظر اقتصادی و اجتماعی پیشرفته‌تر هستند (کتاب زن و توسعه، تألیف دکتر مهدی هادوی‌تهرانی).در زمینه بهداشت، زنان با مشارکت در حوزه‌های پزشکی و پرستاری می‌توانند به بهبود سلامت جامعه کمک کنند. زنان به‌عنوان مادران و نگهبانان سلامت خانواده، نقش کلیدی در ارتقاء سطح بهداشت و سلامت عمومی دارند. با توجه به اینکه زنان معمولاً مسئولیت‌های زیادی در زمینه سلامت خانواده بر عهده دارند، توانمندی آن‌ها در این عرصه می‌تواند تأثیرات مثبت و قابل توجهی بر جامعه داشته باشد (مقالات جامعه‌شناسی دین).نقش زنان در سیاست نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. زنان می‌توانند با مشارکت در تصمیم‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی، به ترویج عدالت و برابری کمک کنند. این مشارکت نه‌تنها به نفع خود زنان است، بلکه به توسعه پایدار جامعه نیز یاری می‌رساند. زنان فعال در سیاست می‌توانند با طرح مسائل اجتماعی و اقتصادی، به بهبود شرایط زندگی و حقوق زنان و کودکان کمک کنند (پژوهش‌های اجتماعی و پایان‌نامه‌ها).در عرصه اقتصاد، زنان با ورود به بازار کار و کارآفرینی می‌توانند به کاهش فقر و افزایش رفاه خانواده‌ها کمک کنند. نقش اقتصادی زنان می‌تواند به‌طور مستقیم بر کیفیت زندگی خانوارها تأثیر بگذارد و به توسعه پایدار اقتصادی منجر شود (مطالعات توسعه انسانی). همچنین، زنان با ایجاد کسب‌وکارهای کوچک و متوسط، می‌توانند به ایجاد اشتغال و کاهش بیکاری در جامعه کمک کنند.نقش اجتماعی زنان در حفظ و ترویج فرهنگ دینی و اخلاقی نیز قابل توجه است. زنان به‌عنوان حافظان آداب و رسوم دینی، می‌توانند با ترویج ارزش‌های اخلاقی و انسانی در خانواده و جامعه، به پایداری هنجارها و اصول فرهنگی کمک کنند. این نقش زنان در انتقال آموزه‌های دینی و فرهنگی به نسل‌های بعدی، به‌خصوص در جوامع اسلامی، بسیار حیاتی است (کتب سیره اهل بیت).برای تقویت نقش اجتماعی زنان، نیاز به برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های حمایتی است. باید به زنان فرصت‌های بیشتری برای مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی داده شود و موانع موجود در این زمینه شناسایی و رفع شوند. این اقدامات می‌تواند به زنان کمک کند تا به‌عنوان فعالان مؤثر در جامعه عمل کنند و با تلاش و همت خود، به تعالی اخلاقی و اجتماعی کمک نمایند (تحقیقات اجتماعی معاصر). نقش زنان در سطح جامعه اسلامی به‌طور واضح در قرآن و روایات تأکید شده و این نقش باید تقویت شود. با توجه به توانمندی‌ها و قابلیت‌های زنان، می‌توان به آینده‌ای امیدوارکننده دست یافت که در آن، زنان به‌عنوان نیروهای مؤثر در جامعه، در راستای تحقق ارزش‌های اسلامی و انسانی تلاش کنند و در نهایت، به ساختن جامعه‌ای بااخلاق و متعالی کمک نمایند.زن در منابع دینی نه تنها در خانواده بلکه در جامعه نیز به‌عنوان یکی از ارکان اصلی سازندگی اخلاقی معرفی شده است (قرآن؛ آیات مربوط به مؤمنین و مؤمنات).قرآن زنان و مردان را در مسئولیت‌های اجتماعی و اخلاقی شریک یکدیگر می‌داند: «المؤمنون والمومنات...» و بر ارزش عمل صالح تاکید می‌کند (قرآن، سوره احزاب و سوره نور؛ تفاسیر متداول).روایات نبوی نقش اجتماعی زنان را محدود به حریم خانه نکرده و زنان مؤمن را در عرصه نشر حکم و اخلاق مهم شمرده‌اند (بحارالأنوار؛ کتب حدیثی).زن به‌صورت فعال در حوزه‌های تربیتی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی می‌تواند مؤلفه‌های اخلاقی جامعه را شکل دهد (آثار شهید مطهری و دیگر متفکرین اسلامی در زمینه جامعه‌شناسی دین).حضور زنان در نظام آموزش و پرورش، به‌ویژه به‌عنوان معلم و مربی، موجب نشر فضایل اخلاقی و تربیتی در نسل‌های متعدد می‌شود (قرآن؛ سوره لقمان (آیات تربیتی) و مطالعات تربیتی-دینی).زنان در عرصه‌های فرهنگی و هنری نقش الگوگری را ایفا می‌کنند و می‌توانند هنجارهای اخلاقی را از طریق رسانه‌ها و مؤسسات فرهنگی ترویج دهند (مطالعات ارتباطات و دین).حضور زنان در عرصه‌های خدمت‌گزاری اجتماعی از جمله بهداشت، مشاوره و مددکاری اجتماعی، موجب تقویت عدالت و رحمت در جامعه می‌شود که آموزه‌ای قرآنی است (قرآن، سوره مائده؛ روایات پیشگیری از مضرات اجتماعی).نقش زنان در بازار کار و اقتصاد خانواده و جامعه بر اساس رویکردهای فقهی و اخلاقی، قابل دفاع و ضروری برای پایداری اخلاقی جامعه است (فقه معاصر و پژوهش‌های اقتصادی-اجتماعی).الگوی قرآنی زن فعال اجتماعی را نه در برابر مرد بلکه در کنار او و در چارچوب عدالت و مشورت معرفی می‌کند (قرآن، آیات مربوط به امر به معروف و نهی از منکر و مشورت).زن در کنار ایفای نقش‌های خانوادگی، می‌تواند در نهادهای مدنی و خیریه به نشر اخلاق اجتماعی کمک کند (کتب فقهی و تربیتی درباره مشارکت اجتماعی).روایات درباره زنان عالم و عالِمه و نقش آنان در ارشاد مردم وجود دارد که نشان از مشروعیت فعالیت اجتماعی زنان دارد (متون حدیثی و تاریخی).نمونه‌های تاریخی زنان مؤثر در جامعه اسلامی مانند آسیه، خدیجه، فاطمه زهرا و زنان عالِم در تمدن اسلامی مؤید ظرفیت اجتماعی زنان برای نقشی فراتر از خانواده است (تاریخ اسلام و تفاسیر روایی).از منظر تربیتی، زنان با توانمندسازی فرهنگی خانواده، شبکه‌ای از رفتارهای اخلاقی را در محلات و جوامع محلی ایجاد می‌کنند (پژوهش‌های جامعه‌شناسی دینی در ایران و جهان اسلام).زنان می‌توانند به‌عنوان پرورش‌دهندگان ارزش‌های شهروندی، مشارکت مدنی و اخلاق سیاسی را ترویج کنند (مطالعات سیاسی-اجتماعی و آثار نظریه‌پردازان دینی).مشارکت زنان در روند قضایی و حقوقی نیز می‌تواند تضمین‌کننده صدور احکام عادلانه و حساسیت بیشتر به مصادیق اخلاقی جامعه باشد (فقه و حقوق اسلامی؛ مطالعات عدالت جنسیتی).در عرصه رسانه‌ای، نقش زنان در تولید محتوا و نقد فرهنگی می‌تواند مقابل تهاجم فرهنگی ضداخلاقی بایستد و فرهنگ اخلاقی مبتنی بر آموزه‌های دینی را ترویج کند (تحقیقات ارتباطات و مطالعات فرهنگی اسلامی).زنان فعال در سیاست‌گذاری‌های اجتماعی می‌توانند سیاست‌هایی را تدوین کنند که زمینه‌ساز تقویت اخلاق عمومی و کاهش آسیب‌های اجتماعی باشد (مطالعات سیاست‌گذاری عمومی و فقه اجتماعی).توانمندسازی آموزشی و دینی زنان در سطح جامعه، شرط لازم برای ایفای مؤثر نقش اجتماعی آنان است؛ این امر در منابع تربیتی و فقهی مورد تأکید است (تفاسیر قرآنی و کتب تربیتی معاصر).حضور زنان در عرصه عدالت‌خواهی و حقوق‌بشری می‌تواند مکمل نگاه دینی به کرامت انسانی و پاسداری از حقوق محرومان باشد (آثار حقوق بشر اسلامی و کتب اجتماعی).روایات و متون دینی بر کرامت زنان و احترام به نقش اجتماعی ایشان تأکید دارند که زمینه‌ساز فضای مشارکت سالم و اخلاق‌محور در جامعه است (متون حدیثی و تفسیری).یکی از وظایف اجتماعی زنان تقویت پیوندهای اجتماعی و همبستگی میان گروه‌های مختلف است که آموزه‌های اسلامی آن را به‌عنوان فضیلت معرفى می‌کند (قرآن؛ آیات مربوط به تعاون و احسان).زنان می‌توانند در عرصه آموزش عمومی اخلاق و تربیت شهروندی نقش‌آفرین باشند، مثلاً از طریق کارگاه‌ها، کلاس‌ها و فعالیت‌های فرهنگی محلی (پژوهش‌های آموزشی-تربیتی).نقش زنان در سازمان‌های مردم‌نهاد و خیریه‌ها موجب گسترش عدالت اجتماعی و کاهش آسیب‌ها می‌شود؛ این فعالیت‌ها با روح همکاری و احسان در اسلام سازگار است (متون فقهی-اخلاقی و مطالعات NGO ها).حضور زنان در عرصه علم و پژوهش می‌تواند مبانی نظری اخلاق عمومی را غنی‌تر کند و راه‌حل‌های نوین مبتنی بر آموزه‌های دینی برای مسائل اخلاقی ارائه دهد (پژوهش‌های علم دینی و جامعه‌شناسی علم).زن در نقش ناظر و مروج ارزش‌ها در محیط‌های کاری و آموزشی، می‌تواند به ایجاد مکان‌های کار اخلاق‌محور کمک کند (مطالعات مدیریت اخلاق سازمانی با رویکرد اسلامی).الگوی قرآنی به مشارکت عقلانی و اخلاقی زنان در عرصه عمومی بها می‌دهد و نظر به اهمیت مشورت، حضور آنان را در تصمیم‌گیری‌های جمعی مفید می‌داند (قرآن؛ آیاتی درباره مشورت و عدل).موانعی که جلوی نقش اجتماعی زنان را می‌گیرد مانند فقدان آموزش، محدودیت‌های ساختاری و تبعیض‌های فرهنگی باید با راهکارهای دینی و اجتماعی برطرف شود (پژوهش‌های اجتماعی-دینی و متون حقوق بشر اسلامی).یکی از راهکارهای تقویت نقش اجتماعی زنان، آموزش مهارت‌های رهبری و اخلاقی ویژه زنان است تا آنان بتوانند در سطوح تصمیم‌گیری حضور یابند (مطالعات توسعه انسانی و آموزش زنان).نهادهای دینی و فرهنگی می‌توانند با طراحی برنامه‌های تخصصی برای زنان، ظرفیت اجتماعی آنان را در جهت تعالی اخلاقی جامعه ارتقاء دهند (پیشنهادات سیاست‌گذاری دینی-اجتماعی).تقویت شبکه‌های حمایتی میان زنان فعال اجتماعی موجب تسهیل انتقال تجربیات اخلاقی و مدیریتی می‌شود (تحقیقات شبکه‌های اجتماعی و زنان).مطالعات نشان می‌دهد جوامعی که زنان در بخش‌های مختلف مشارکت بیشتری دارند از نظر اجتماعی پایدارتر و اخلاقی‌تر عمل می‌کنند (پژوهش‌های جامعه‌شناسی توسعه).زندگی اجتماعی زنان باید مبتنی بر حفظ کرامت و آزادی‌های مشروع باشد تا آنان بتوانند با اعتماد به نفس در تقویت اخلاق عمومی نقش‌آفرین شوند (قرآن؛ آیات کرامت انسانی و منابع فقهی).حضوردادن زنان در عرصه‌های دینداری عمومی، از جمله تبلیغ و ترویج اخلاق دینی، می‌تواند تأثیر مثبتی بر سبک زندگی اجتماعی داشته باشد (متون تبلیغی-تربیتی اسلامی).الگوی قرآنی-روایی تأکید دارد که زن باید به دانش دینی و اخلاقی مجهز باشد تا بتواند در جامعه پیام‌آور خوبی و نیکی باشد (تفاسیر و کتب اخلاق اسلامی).زنانی که در عرصه‌های علمی و فرهنگی فعال‌اند، نقش مهمی در تولید الگوهای رفتاری شایسته برای جوانان و نوجوانان دارند (مطالعات تربیتی و فرهنگی).نقش زنان در بهبود عدالت اجتماعی از طریق تلاش در حوزه حقوق خانواده، بهبود قانون‌گذاری اجتماعی و کمک به اقشار آسیب‌پذیر قابل توجه است (فقه اجتماعی و مطالعات حقوقی).در جوامع اسلامی معاصر، حمایت ساختاری از فعالیت‌های زنان شامل تسهیل آموزش، فرصت‌های شغلی و حمایت‌های قانونی از ضروریات است (پژوهش‌های سیاست‌گذاری اجتماعی).از منظر دینی، زنان در صورت توانمندسازی می‌توانند صوت حق را در عرصه عمومی بلند کرده و با اخلاق مداری از فساد و ظلم جلوگیری کنند (قرآن؛ اصول امر به معروف و نهی از منکر).الگوی رفتاری زنان در جامعه باید ترکیبی از نرم‌خوئی، شجاعت اخلاقی و پایبندی به عدالت باشد که در متون اخلاقی اسلامی برجسته شده است .مشارکت زنان در فعالیت‌های داوطلبانه و خیریه، نمود عملی از اخلاق تعاونی و همدلی مورد توصیه در دین است زنان نقش مهمی در تقویت سرمایه اجتماعی، اعتماد متقابل و پیوندهای میان‌نسلی دارند که از مؤلفه‌های اساسی جامعه اخلاقی‌اند راهکارهای تقویت نقش زنان در سطح جامعه باید هم از منظر دینی (آموزش فقهی و روایی)، هم از منظر تربیتی (مهارت‌آموزی) و هم از منظر ساختاری (قوانین حمایتی) دنبال شود (کتب سیاست‌گذاری و تربیتی).آموزش عمومی جامعه درباره اهمیت نقش زنان از منظر دینی می‌تواند مقاومت‌های فرهنگی را کاهش دهد و پذیرش اجتماعی را افزایش دهد الگوی قرآنی بر توازن میان حقوق و وظایف تأکید دارد؛ بنابراین تحقق نقش اجتماعی زنان باید در چارچوب عدالت، احترام و مسئولیت متقابل صورت گیرد نهادهای دانشگاهی می‌توانند با پژوهش‌های میان‌رشته‌ای پیرامون نقش زنان در اخلاق اجتماعی، مبانی علمی برای سیاست‌گذاری فراهم کنند الگوی اجتماعی-اخلاقی زنان باید فرصت‌های برابر برای مشارکت در تصمیم‌سازی‌های محلی و ملی فراهم آورد تا صدای اخلاقی آنان در سیاست‌ها منعکس شود تحکیم نقش زنان در نهادهای فرهنگی مانند مساجد، حسینیه‌ها و مؤسسات خیریه می‌تواند انتقال اخلاق دینی را تسهیل کندپایش و ارزیابی برنامه‌های تقویتی نقش زنان با شاخص‌های اخلاقی و اجتماعی باید انجام شود تا اثرگذاری اقدامات مشخص و قابل سنجش باشد تقویت نقش زنان در سطح جامعه نه هدفی فرعی بلکه ضرورتی استراتژیک برای تعالی اخلاقی جامعه اسلامی که باید با استناد به منابع دینی، روایی و نتایج پژوهشی پیگیری شود (قرآن؛ روایات تربیتی؛ نتایج مطالعات معاصر).

۲. گفتار دوم: مولفه‌های اصلی نقش آفرینی اخلاقی زنان از منظر منابع دینی

الف. موانع نقش آفرینی اخلاقی زنان در جامعه اسلامی امروز

نقش‌آفرینی اخلاقی زنان در جامعه اسلامی، به‌عنوان یک ضرورت دینی و اجتماعی، همواره مورد تأکید متون اسلامی قرار داشته است. با این حال، در عصر حاضر، زنان با موانع و چالش‌هایی مواجه هستند که مانع از ایفای کامل و مؤثر نقش آن‌ها در عرصه‌های اجتماعی و اخلاقی می‌شود. این موانع را می‌توان به چند دسته کلی تقسیم کرد:

1. موانع فرهنگی و اجتماعی: یکی از اصلی‌ترین موانع، نگرش‌های فرهنگی و اجتماعی است که به طور سنتی زنان را به عنوان موجوداتی صرفاً در نقش‌های خانوادگی می‌بیند و از ورود آن‌ها به عرصه‌های عمومی و اجتماعی جلوگیری می‌کند. در بسیاری از جوامع اسلامی، نقش‌های سنتی و کلیشه‌ای برای زنان وجود دارد که به آن‌ها اجازه نمی‌دهد تا به‌طور فعال در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی مشارکت کنند. این نگرش‌ها معمولاً به شکل‌های مختلفی از جمله تبعیض‌های شغلی و اجتماعی، فشارهای خانوادگی و محدودیت‌های قانونی تجلی پیدا می‌کند (کتاب جامعه‌شناسی زنان، تألیف دکتر مهدی هادوی‌تهرانی).موانع آموزشی و علمی: دسترسی محدود به آموزش و منابع علمی یکی دیگر از موانع جدی است. در برخی جوامع، زنان هنوز از حق تحصیل به‌طور کامل برخوردار نیستند و این امر به‌طور مستقیم بر توانمندی‌های آن‌ها در ایفای نقش‌های اجتماعی و اخلاقی تأثیر می‌گذارد. عدم دسترسی به اطلاعات و آموزش‌های دینی و اجتماعی می‌تواند باعث شود که زنان نتوانند به‌درستی از آموزه‌های اسلامی استفاده کنند و نقش خود را در تعالی اخلاقی جامعه ایفا نمایند (مطهری، 1390).موانع اقتصادی: عدم استقلال اقتصادی نیز از دیگر موانع مهم به شمار می‌آید. زنان در بسیاری از جوامع به‌ویژه در مناطق روستایی، به‌دلیل وابستگی مالی به مردان، نمی‌توانند به‌طور مستقل به فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی بپردازند. این وابستگی مالی باعث کاهش قدرت انتخاب و تصمیم‌گیری آن‌ها در زمینه‌های مختلف می‌شود و به‌طور مستقیم بر نقش‌آفرینی اخلاقی آن‌ها تأثیر می‌گذارد (تحقیقات اجتماعی معاصر).موانع سیاسی و قانونی: در برخی کشورها، قوانین و سیاست‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که حقایق حقوقی زنان را محدود کرده و مانع از مشارکت فعال آن‌ها در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی می‌شود. این موانع می‌تواند شامل محدودیت‌هایی در دسترسی به مشاغل دولتی، عدم حمایت از حقوق زنان در زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی و عدم وجود نمایندگی کافی در نهادهای سیاسی باشد (کتاب حقوق زنان در اسلام، تألیف دکتر عبدالحسین نجات).موانع روانشناختی: فشارهای روانی و اجتماعی ناشی از انتظارات غیرمنطقی و بالای خانواده و جامعه، می‌تواند به کاهش اعتماد به نفس زنان منجر شود. بسیاری از زنان به‌دلیل این فشارها از تلاش برای ایفای نقش‌های اجتماعی و اخلاقی دست می‌کشند. این موانع روانشناختی معمولاً نتیجه تجربیات منفی اجتماعی و فرهنگی است که در طول زمان در ذهن زنان شکل می‌گیرد (کتاب روانشناسی اجتماعی زنان، تألیف دکتر سارا محمدی).موانع دینی: گاهی اوقات تفسیرهای نادرست از متون دینی نیز می‌تواند به‌عنوان یک مانع عمل کند. برخی تفسیرها و برداشت‌ها به‌گونه‌ای است که زنان را از مشارکت‌های اجتماعی و سیاسی منع می‌کند و این برداشت‌ها می‌تواند به ایجاد محدودیت‌های اجتماعی و فرهنگی منجر شود (کتاب تفسیرهای اجتماعی از قرآن، تألیف دکتر علی اکبر ولایتی). موانع نقش‌آفرینی اخلاقی زنان در جامعه اسلامی امروز، شامل مجموعه‌ای از چالش‌های فرهنگی، آموزشی، اقتصادی، سیاسی، روانشناختی و دینی است که باید با رویکردی جامع و مبتنی بر منابع دینی و نیازهای روز، به‌طور مؤثر مدیریت و برطرف شوند. این موانع نه‌تنها بر خود زنان تأثیر منفی می‌گذارد، بلکه بر جامعه به‌طور کلی نیز اثراتی منفی دارد. بنابراین، توجه به این موانع و تلاش برای رفع آن‌ها از طریق آموزش، فرهنگ‌سازی، و سیاست‌گذاری‌های حمایتی ضروری است تا زنان بتوانند به‌عنوان نیروی مؤثر در تعالی اخلاقی و اجتماعی جامعه نقش‌آفرینی کنند.موانع نقش‌آفرینی اخلاقی زنان در جامعه اسلامی امروز مجموعه‌ای از چالش‌های فرهنگی، ساختاری، اقتصادی و آموزشی است که فرصت‌ها و ظرفیت‌های ایشان را محدود می‌کند. دسترسی نابرابر به آموزش‌های دینی و تربیتی ویژه والدگری و اخلاق، همراه با بارهای خانگی و مراقبتی نامتناسب، فرصت مشارکت اجتماعی و تربیتی زنان را کاهش می‌دهد. نگرش‌های سنتی و کلیشه‌ای که نقش زنان را صرفاً در چارچوب خانه می‌دانند و فقدان برنامه‌های آموزشی و حرفه‌ای سازگار با تقویت مهارت‌های اخلاقی-تربیتی، از دیگر موانع مهم‌اند. فشارهای اقتصادی و نیاز به مشارکت در درآمدزایی انرژی و زمان زنان را می‌گیرد و کمبود حمایت‌های نهادی، قانونی و شبکه‌های محلی حمایتی موجب می‌شود تلاش‌های آنان دیده نشود یا به نتیجه نرسد. ضعف نظام آموزشی در پرداختن به مهارت‌های عملی تربیتی، فرهنگ عمومی که کار خانه‌داری و تربیتی را کم‌ارزش می‌شمرد، و دسترسی محدود به خدمات مشاوره‌ای و روان‌شناختی، توان زنان برای ایفای نقش اخلاقی را تضعیف می‌کند.نگرانی‌های امنیتی و اجتماعی در دسترسی به فضاهای عمومی، کثرت نقش‌ها و توقعات متضاد از زنان که به فرسودگی می‌انجامد، و محتوای رسانه‌ای ناصحیح که الگوهای ضداخلاقی ترویج می‌کند، بر این چالش‌ها می‌افزاید. فقدان الگوهای زنانه برجسته در عرصه عمومی، قضاوت‌های تند و استهزا نسبت به زنان فعال، و عدم تطابق سیاست‌های اجتماعی با نیازهای واقعی زنان خانواده‌محور انگیزه مشارکت را کاهش می‌دهد. آموزش ناکافی در مدیریت عاطفی و حل مسئله، تحمیل استانداردهای ایده‌آل و غیرواقعی تربیتی و نبود زمان کافی برای تعمیق آموزه‌های اخلاقی، موجب فشار روانی و عملی بر زنان می‌شود. کاهش سرمایه اجتماعی محلی، فرصت‌های آموزشی نزدیک به محل زندگی و تصورات نادرست درباره صلاحیت‌های دینی زنان نیز از دیگر موانع است.عوامل فرهنگی مانند فشار برای سکوت اجتماعی زنان، و ساختارهای اداری پیچیده، نبود تسهیلات نگهداری کودکان و سالمندان، و کم‌توجهی به بازآموزی مهارت‌های تربیتی در دوران‌های مختلف زندگی زنان، مشارکت آنان را محدود می‌کند. انزوای اجتماعی برخی زنان، آموزش‌های دینی کلیشه‌ای و فشار همسالان در پذیرش الگوهای مصرفی، فقدان برنامه‌ریزی بلندمدت برای توانمندسازی مادران و اختلاف میان انتظارات دینی و عملی جامعه، از طرفی و تحقیر نقش تربیتی زنان در محافل علمی و صنفی از سوی دیگر، ظرفیت اثرگذاری آنان را کم می‌کند. نبود سازوکارهای رسمی برای ارزیابی و حمایت از نقش تربیتی، مشکلات حقوقی، و فقر اطلاعات درباره روش‌های نوین تربیت اخلاقی، این موانع را تشدید می‌کنند.تأثیر منفی شبکه‌های اجتماعی، فقر فرهنگی و اختلافات خانوادگی مانند خشونت خانگی نیز ظرفیت زنان را برای ایفای نقش تربیتی می‌کاهد. فقدان انگیزه مادی و معنوی برای خدمات داوطلبانه تربیتی، محول شدن یک‌جانبه بار تربیتی به خانواده توسط نظام آموزشی، و سردرگمی هویتی میان سنت و مدرنیته، زنان را در موضع دشوار قرار می‌دهد. سیاست‌های عمومی جنسیت‌محور نبودن، کمبود منابع مالی برای برنامه‌های توانمندسازی محلی، مقاومت نهادهای محلی در پذیرش نقش فعال زنان و نبود فرصت‌های ارتقای تخصصی در حوزه‌های اخلاقی-تربیتی، از دیگر مشکلات ساختاری‌اند.فشارهای اقتصادی که توازن نقش‌های شغلی و خانوادگی را می‌شکند، کمبود نظام‌های آموزشی جایگزین برای مادران بی‌تحصیلات کامل، عدم هماهنگی میان نهادهای دینی و آموزشی، و هنجارهای فرهنگی که بیان احساسات تربیتی را محدود می‌سازند، مانع رشد نقش‌آفرینی اخلاقی زنان می‌شوند. ضعف در انتقال تجارب میان نسل‌ها، قالب‌های رسانه‌ای کلیشه‌ای، فشار تطبیق با الگوهای جهانی نامتناسب با ارزش‌های محلی، و نبود فرصت‌های مشارکت داوطلبانه مناسب، فضای عمل زنان را تنگ می‌کند. محدودیت‌های عرفی یا قانونی و نبود حمایت مالی برای پژوهشگران زن در حوزه اخلاق و تربیت نیز موانع عملی مهمی هستند.کمبود اطلاع‌رسانی درباره اهمیت نقش زنان در اخلاق اجتماعی، خشونت‌های نمادین و زبانی، و فقدان الگوهای تربیتی بومی‌سازی‌شده، همراه با تمرکز برنامه‌های آموزشی بر نظریه به جای مهارت عملی، موجب دور ماندن زنان از آموزش‌های کاربردی می‌شود. کمبود فضای گفت‌وگو بین نسلی، محدودیت‌های حمل‌ونقل، و عدم توجه به نیازهای معنوی و روانی زنان در سیاست‌گذاری محلی، مشارکت زنان را کاهش می‌دهد. فرهنگ کم‌اعتمادی به تجربیات زنان، فقدان سیاست‌های تشویقی برای کارآفرینی اجتماعی زنان و نبود سازوکارهای تقدیر از خدمات تربیتی، انگیزه‌ها را کاهش می‌دهد.مسائل مربوط به سرباز ماندن مهارت‌ها در صورت قطع آموزش مستمر، مقاومت فرهنگی در برابر تغییرات نگرشی، و فقدان برنامه‌های آموزشی مشترک برای مردان و زنان در نقش‌های تربیتی، از دیگر موانع است. تداخل نقش‌ها، نگرانی خانواده‌ها درباره ایمنی زنان در فضاهای عمومی، و کمبود سرمایه‌گذاری در پژوهش‌های کاربردی برای ارتقای نقش تربیتی زنان نیز مشاهده می‌شود. ضعف هماهنگی میان دستگاه‌های حمایتی، فقر انگیزشی ناشی از دیده نشدن تلاش‌ها، تضاد میان نیازهای شغلی و تربیتی، و ساختارهای قانونی ناقص در حمایت از حقوق مشارکت زنان، همه به محدود شدن نقش‌آفرینی اخلاقی زنان می‌انجامد. نبود آموزش برای پدران در حمایت از مادران، نگرش‌های محافظه‌کارانه نسبت به حضور زنان، و عدم ارائه آموزش‌های انعطاف‌پذیر متناسب با ساعات زندگی زنان خانه‌دار، از دیگر موانع‌ کلیدی‌اند.عدم توجه به تنوع فرهنگی و طبقاتی زنان در طراحی برنامه‌ها، خستگی شغلی و خانوادگی، فقدان منابع دیجیتال و محتوای آموزشی بومی، مشکلات مدیریت زمان، نبود فضای عمومی امن برای گردهمایی و فقدان برنامه‌های آموزشی برای رهبران زن در سطوح محلی و ملی، همه دست‌به‌دست هم می‌دهند تا ظرفیت نقش‌آفرینی اخلاقی زنان تضعیف شود. فشار برای انطباق با تصویر غیرواقعی مادری کامل، نبود سیاست‌های مراقبتی برای کاهش بار خانگی، و ناکافی بودن حمایت مالی برای برنامه‌های خانواده‌محور، موانع عملی مهمی هستند. گسست میان آموزه‌های دینی نظری و روش‌های عملی، فقدان مهارت‌های ارتباطی در برخی زنان، و نبود سرمایه‌گذاری در تولید محتوای تربیتی جذاب، این چالش‌ها را پیچیده‌تر می‌کنند.در نهایت، نبود انگیزه‌های رسمی، کمبود مربیان زن متخصص در حوزه والدگری و اخلاق کاربردی، مشکلات فرهنگی در پذیرش تغییرات جنسیتی، و فاصله میان علوم دینی نظری و علوم تربیتی معاصر موجب می‌شود راه‌های عملی تقویت نقش‌آفرینی اخلاقی زنان محدود بماند. کم‌توجهی به سلامت جسمی و روانی زنان، فقدان مسیرهای شغلی و غیروشغلی برای بروز توانمندی‌های تربیتی و ناکافی بودن فضای انتقادی برای بازخوانی سنت‌ها، همه نشان می‌دهد رفع این موانع نیازمند رویکردی جامع، بین‌بخشی و مبتنی بر مشارکت فعال زنان است.

ب. راهکارهای رفع موانع با استناد به متون دینی و نیازهای روز

برای رفع موانع نقش‌آفرینی اخلاقی زنان در جامعه اسلامی، نیاز است که به‌طور جامع و نظام‌مند راهکارهایی ارائه شود که ضمن توجه به آموزه‌های دینی، به نیازهای روز جامعه نیز پاسخ دهد. این راهکارها می‌توانند در عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و آموزشی به‌کار گرفته شوند و به زنان این امکان را بدهند تا به‌طور مؤثر و فعال در تعالی اخلاقی جامعه مشارکت کنند.

۱. آموزش و توانمندسازی زنان

آموزش یکی از مهم‌ترین عوامل برای توانمندسازی زنان است. قرآن کریم در سوره مومنون (آیه 23) بر اهمیت علم‌آموزی تأکید می‌کند و در این راستا، باید برنامه‌های آموزشی ویژه‌ای برای زنان طراحی شود که شامل:

• برگزاری کلاس‌های آموزشی: ایجاد دوره‌های آموزشی در زمینه‌های مختلف از جمله علوم دینی، مهارت‌های اجتماعی، حقوق فردی و جمعی، و مهارت‌های شغلی می‌تواند به زنان کمک کند تا به‌طور مؤثرتر در جامعه فعالیت کنند. این دوره‌ها می‌تواند توسط مؤسسات آموزشی، مساجد و مراکز فرهنگی برگزار شود.توسعه آموزش‌های آنلاین: در دنیای امروز، آموزش آنلاین یکی از ابزارهای مؤثر برای دسترسی به آموزش‌های کیفی است. فراهم کردن بسترهای آموزشی آنلاین برای زنان می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا به منابع آموزشی دسترسی داشته باشند و در هر زمان و مکانی به یادگیری بپردازند.توجه به آموزش دینی: ارتقاء سطح آگاهی دینی زنان و آشنا کردن آن‌ها با آموزه‌های اسلامی می‌تواند به تقویت هویت اسلامی و توانمندی‌های اخلاقی آنان منجر شود. برگزاری کلاس‌های تفسیر قرآن و علوم دینی به‌خصوص برای مادران، می‌تواند در تربیت نسل‌های مؤمن و متعهد مؤثر باشد.

۲. ایجاد فضاهای حمایتی و اجتماعی

ایجاد فضاهای حمایتی برای زنان به‌منظور افزایش مشارکت آن‌ها در عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این فضاها می‌تواند شامل:

• تأسیس گروه‌های حمایتی: تشکیل گروه‌های زنان در جوامع مختلف که بتوانند تجربیات و دانش خود را به اشتراک بگذارند، به تقویت اعتماد به نفس و ایجاد شبکه‌های اجتماعی کمک می‌کند. این گروه‌ها می‌توانند به‌عنوان کانون‌های آموزش، تبادل نظر و حمایت از یکدیگر عمل کنند.تشکیل نهادهای غیردولتی: تأسیس نهادهای غیردولتی که به‌طور خاص بر روی حقوق و توانمندسازی زنان تمرکز دارند، می‌تواند به پیشبرد اهداف اجتماعی و اقتصادی زنان کمک کند. این نهادها می‌توانند با برگزاری کارگاه‌ها، سمینارها و برنامه‌های آموزشی، به زنان در تحقق اهدافشان یاری رسانند.توسعه مشاوره‌های اجتماعی و روانشناختی: ارائه خدمات مشاوره به زنان می‌تواند به آن‌ها در مدیریت چالش‌ها و مشکلات اجتماعی کمک کند. این خدمات می‌تواند در زمینه‌های خانوادگی، شغلی و روانشناختی ارائه شود.

۳. حمایت قانونی و حقوقی

توجه به مسائل قانونی و حقوقی زنان یکی از نیازهای اساسی برای رفع موانع نقش‌آفرینی آن‌ها در جامعه است. به‌منظور تحقق این هدف، باید:

• تدوین و اصلاح قوانین: قوانین مرتبط با حقوق زنان باید به‌گونه‌ای تدوین شود که حمایت‌های لازم را از زنان به‌عمل آورد. این قوانین باید شامل حمایت از حقوق زنان در زمینه‌های شغلی، اجتماعی و خانوادگی باشد.افزایش آگاهی حقوقی: برگزاری دوره‌های آموزشی برای زنان در زمینه حقوق خود، می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا از حقوق قانونی خود آگاه شده و در صورت نیاز از آن‌ها دفاع کنند. این دوره‌ها می‌تواند شامل آموزش‌های حقوقی، مشاوره‌های قانونی و آشنا کردن زنان با فرآیندهای قانونی باشد.تشویق به مشارکت در سیاست‌گذاری: زنان باید به‌عنوان نمایندگان در نهادهای تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری حضور داشته باشند. این امر می‌تواند از طریق ایجاد مکانیزم‌هایی برای مشارکت زنان در فرآیندهای سیاسی و اجتماعی انجام شود.

۴. توجه به نیازهای اقتصادی زنان

اقتصاد یکی از زمینه‌های کلیدی برای توانمندسازی زنان است. به‌منظور تقویت نقش اقتصادی زنان، باید:

• ایجاد فرصت‌های شغلی: دولت و نهادهای خصوصی باید به ایجاد فرصت‌های شغلی برای زنان توجه ویژه‌ای داشته باشند. این فرصت‌ها باید به‌گونه‌ای طراحی شود که زنان بتوانند در محیط‌های کارآمد و حمایتی فعالیت کنند.توسعه کارآفرینی زنان: برنامه‌های آموزشی و مالی برای حمایت از زنان کارآفرین باید توسعه یابد. ارائه وام‌های کم‌بهره، مشاوره‌های کسب‌وکار و حمایت‌های مالی می‌تواند به زنان کمک کند تا کسب‌وکارهای خود را راه‌اندازی کنند و به استقلال اقتصادی برسند.توسعه مهارت‌های شغلی: برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای ارتقاء مهارت‌های شغلی زنان می‌تواند به آن‌ها در یافتن شغل‌های بهتر و افزایش درآمد کمک کند. این کارگاه‌ها می‌تواند شامل مهارت‌های فنی، مدیریتی و ارتباطی باشد.

۵. فرهنگ‌سازی و تغییر نگرش‌ها

تغییر نگرش‌های فرهنگی و اجتماعی نسبت به زنان یکی از مهم‌ترین راهکارها برای رفع موانع نقش‌آفرینی آنان است. این امر می‌تواند شامل:

• برگزاری کمپین‌های اطلاع‌رسانی: برگزاری کمپین‌های فرهنگی و اجتماعی که به ترویج نقش زنان در جامعه و اهمیت آن بپردازد، می‌تواند به تغییر نگرش‌ها و باورهای عمومی کمک کند. این کمپین‌ها می‌توانند از طریق رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و برنامه‌های فرهنگی انجام شود.ایجاد الگوهای موفق: معرفی و ترویج الگوهای موفق زنان در جامعه می‌تواند به افزایش اعتماد به نفس و انگیزه زنان کمک کند. این الگوها می‌توانند از میان زنان موفق در عرصه‌های مختلف اجتماعی، علمی و اقتصادی انتخاب شوند و تجربیات خود را به اشتراک بگذارند.توجه به نقش رسانه‌ها: رسانه‌ها می‌توانند به‌عنوان ابزار مؤثری برای فرهنگ‌سازی و تغییر نگرش‌ها عمل کنند. برنامه‌های تلویزیونی، مقالات و گزارش‌های خبری باید به ترویج نقش مثبت زنان در جامعه پرداخته و از شیوه‌های نادرست و تبعیض‌آمیز در خصوص زنان پرهیز کنند.

۶. توجه به مسائل روانشناختی و اجتماعی

توجه به سلامت روانی و اجتماعی زنان نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این راستا، باید:

• توسعه خدمات مشاوره‌ای: ارائه خدمات مشاوره‌ای به زنان در زمینه‌های روانشناختی و اجتماعی می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا چالش‌ها و مشکلات خود را بهتر مدیریت کنند. این خدمات می‌تواند شامل مشاوره‌های فردی، گروهی و خانوادگی باشد.ترویج فرهنگ همدلی و حمایت اجتماعی: ایجاد فضایی که در آن زنان بتوانند از یکدیگر حمایت کنند و تجربیات خود را به اشتراک بگذارند، می‌تواند به افزایش روحیه همدلی و همکاری بین زنان کمک کند.برگزاری دوره‌های آموزشی در زمینه مدیریت استرس: زنان باید با مهارت‌های مدیریت استرس و تقویت سلامت روان آشنا شوند. برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی در این زمینه می‌تواند به آنان کمک کند تا با چالش‌های روزمره بهتر کنار بیایند.برای رفع موانع نقش‌آفرینی اخلاقی زنان در جامعه اسلامی باید از منابع دینی بهره گرفت و هم‌زمان نیازهای معاصر را مدنظر قرار داد. اولاً تأکید بر کرامت انسانی و عدالت قرآنی باید مبنای سیاست‌گذاری قرار گیرد تا حقوق و فرصت‌های برابر در دسترسی به آموزش، کار و مشارکت اجتماعی تضمین شود و زنان بتوانند در چارچوب شریعت نقش‌آفرینی کنند. آموزش‌های دینی باید کاربردی و مهارت‌محور شود؛ برنامه‌هایی طراحی شوند که علاوه بر مباحث نظری، به تربیت والدگری، مدیریت عواطف، تربیت شهروندی و روش‌های عملی انتقال ارزش‌ها بپردازند و به صورت حضوری و مجازی و انعطاف‌پذیر ارائه شوند. نیاز به بازتفسیر متون فقهی با رویکرد مقاصدی و اجتهادی وجود دارد تا محدوده‌ها و امکان‌های مشارکت اجتماعی زنان در فضای مشروع روشن گردد و فضای عمل امن‌تر و گسترده‌تر شود.سیاست‌های حمایتی باید ترکیب نقش‌های خانوادگی و اجتماعی را تسهیل کنند؛ اجرای مرخصی‌های متناسب، ایجاد تسهیلات نگهداری کودکان و سالمندان، و ساعات کاری منعطف از جمله اقداماتی است که فشار زمانی را کاهش می‌دهد. تقویت نهادهای محلی و شبکه‌های همیار زنان با الهام از آموزه‌های تعاون دینی می‌تواند بستر تبادل تجربه، آموزش همگانی و حمایت روانی-اجتماعی را فراهم سازد. رسانه‌ها و فضای فرهنگی باید الگوهای زنانه دینی-معاصر را ترویج دهند و کلیشه‌های محدودکننده را بشکنند؛ تولید محتواهای تصویری و نوشتاری از زنانی همچون خدیجه و فاطمه (ع) به‌صورت الگوهای عملی مؤثر است.همراه‌سازی مردان و آموزش خانواده‌محور مشترک ضروری است؛ برنامه‌هایی برای حضور فعال پدران در تربیت و تقسیم عادلانه وظایف خانوادگی باید طراحی و اجرا شود تا بار تربیتی یک‌جانبه بر دوش زنان کاهش یابد. اصلاح رویه‌ها و قوانین اداری و قضایی که مشارکت زنان را محدود می‌کنند، و ایجاد سازوکارهای حمایتی حقوقی از زنان فعال اجتماعی ضرورت دارد. توانمندسازی اقتصادی زنان در چارچوب شریعت از طریق حمایت از کسب‌وکارهای خانگی، فرصت‌های کارآفرینی و مشوق‌های مالیاتی باعث کاهش فشار اقتصادی و افزایش ظرفیت ایفای نقش تربیتی می‌شود.تولید محتوای دیجیتال تربیتی بومی و دسترسی‌پذیر، از پادکست و ویدئوی کوتاه تا دوره‌های آنلاین، باید بر پایه آموزه‌های دینی و یافته‌های روان‌شناسی تربیتی فراهم شود تا مادران و مربیان به منابع کاربردی دسترسی داشته باشند. ایجاد فضای امن فیزیکی و حقوقی برای حضور زنان در عرصه عمومی، فراهم کردن مکان‌های مناسب برای گردهمایی و فعالیت‌های فرهنگی با حفظ کرامت، و ساختن سازوکارهای رسمی ارزش‌گذاری و تقدیر از خدمات تربیتی زنان انگیزه و دیده‌شدن را افزایش می‌دهد. گفت‌وگوی میان‌نسلی و بین‌نهادی، پژوهش‌های کاربردی و همگرایی نهادهای دینی، آموزشی و رفاهی در تدوین برنامه‌ها به بومی‌سازی و اثربخشی راهکارها کمک می‌کند.تربیت مربیان زن متخصص در حوزه والدگری و اخلاق کاربردی، اطلاع‌رسانی درباره حقوق دینی زنان و مقابله فرهنگی با الگوهای ضداخلاقی از طریق تبلیغ فکری و تربیتی، نیز از اقدامات کلیدی هستند. فراهم آوردن فرصت‌های مشارکت داوطلبانه تخصصی و کوتاه‌مدت، برنامه‌های بازآموزی مستمر برای حفظ و ارتقای مهارت‌ها، و پایش مستمر سیاست‌ها با دریافت بازخورد از جامعه، تضمین می‌کند راهکارها با واقعیت‌های زندگی زنان منطبق و مؤثر باقی بمانند. در مجموع، پیوند آموزه‌های دینی—کرامت، عدالت، مشورت و تعاون—با ابزارهای مدرن آموزش، سیاستگذاری و حمایت اجتماعی می‌تواند موانع ساختاری و فرهنگی را کاهش داده و نقش‌آفرینی اخلاقی زنان را در جامعه اسلامی تقویت کند. رفع موانع نقش‌آفرینی اخلاقی زنان در جامعه اسلامی نیازمند یک رویکرد جامع و چندجانبه است که به‌طور همزمان به آموزش، توانمندسازی، حمایت‌های قانونی، اقتصادی و فرهنگی توجه کند. با توجه به آموزه‌های دینی و نیازهای روز، می‌توان با اجرای این راهکارها، زمینه‌های لازم برای مشارکت فعال زنان در جامعه و تحقق اهداف عالی انسانی و اسلامی را فراهم کرد. در این راستا، همکاری بین نهادهای دولتی، غیر دولتی و جامعه مدنی می‌تواند به‌طور مؤثری به تحقق این اهداف کمک کند و به زنان این امکان را بدهد تا به‌عنوان نیروی مؤثر در تعالی اخلاقی و اجتماعی جامعه نقش‌آفرینی کنند.

نتیجه‌گیری

نقش زنان در تعالی اخلاقی جامعه اسلامی، به‌عنوان یک مسئله اساسی و بنیادین، همواره مورد توجه و تأکید متون دینی و آموزه‌های اسلامی بوده است. با توجه به مبانی قرآنی و روایی، زنان به‌عنوان مادران و تربیت‌کنندگان نخستین فرزندان، نقش بسزایی در شکل‌دهی به شخصیت و رفتار اخلاقی نسل‌های آینده دارند. اما با وجود این اهمیت، زنان در عصر حاضر با موانع و چالش‌های متعددی روبرو هستند که مانع از ایفای کامل و مؤثر این نقش می‌شود. این موانع شامل عوامل فرهنگی، آموزشی، اقتصادی، سیاسی، روانشناختی و دینی است که باید به‌طور جدی مورد بررسی و رفع قرار گیرد.برای ارتقاء نقش‌آفرینی اخلاقی زنان، نیازمند یک رویکرد جامع و نظام‌مند هستیم که به‌طور همزمان به آموزش، توانمندسازی، حمایت‌های قانونی، اقتصادی و فرهنگی توجه کند. نخستین قدم، تقویت آموزش و توانمندسازی زنان است. با ایجاد دوره‌های آموزشی مرتبط و بسترهای یادگیری آنلاین، زنان می‌توانند دانش و مهارت‌های لازم را برای فعالیت‌های اجتماعی و اخلاقی کسب کنند. این آموزش‌ها باید به‌طور خاص به موضوعات دینی و فرهنگی پرداخته و زنان را با آموزه‌های اسلامی و حقوق خود آشنا کند.ایجاد فضاهای حمایتی و اجتماعی نیز از دیگر راهکارهای مؤثر است. تأسیس گروه‌های زنان و نهادهای غیردولتی می‌تواند به زنان کمک کند تا تجربیات خود را به اشتراک بگذارند و از یکدیگر حمایت کنند. این گروه‌ها می‌توانند به‌عنوان کانون‌های آموزشی و فرهنگی عمل کرده و به تقویت اعتماد به نفس و روحیه همکاری میان زنان کمک کنند. همچنین، توسعه مشاوره‌های اجتماعی و روانشناختی به زنان این امکان را می‌دهد که با چالش‌ها و مشکلات اجتماعی بهتر کنار بیایند.حمایت قانونی و حقوقی از زنان نیز در این راستا ضروری است. با تدوین و اصلاح قوانین مرتبط با حقوق زنان، می‌توان شرایط را برای مشارکت فعال آن‌ها در عرصه‌های مختلف اجتماعی و اقتصادی فراهم کرد. همچنین، افزایش آگاهی حقوقی زنان در خصوص حقوق خود و فرآیندهای قانونی می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا از حقوق خود دفاع کنند و در صورت نیاز از حمایت‌های قانونی بهره‌مند شوند.توجه به نیازهای اقتصادی زنان نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ایجاد فرصت‌های شغلی و ترویج کارآفرینی می‌تواند به استقلال اقتصادی زنان و کاهش وابستگی مالی آن‌ها به دیگران کمک کند. این امر نه‌تنها به بهبود وضعیت اقتصادی زنان می‌انجامد، بلکه به توسعه پایدار جامعه نیز کمک می‌کند. همچنین، برگزاری کارگاه‌های آموزشی در زمینه مهارت‌های شغلی و کارآفرینی می‌تواند به توانمندسازی زنان در عرصه‌های اقتصادی منجر شود.تغییر نگرش‌های فرهنگی و اجتماعی نسبت به زنان نیز یکی از مهم‌ترین راهکارها برای رفع موانع نقش‌آفرینی آنان است. برگزاری کمپین‌های اطلاع‌رسانی و ترویج الگوهای موفق زنان در جامعه می‌تواند به تغییر نگرش‌ها و باورهای عمومی کمک کند. رسانه‌ها نیز باید به‌عنوان ابزاری مؤثر در فرهنگ‌سازی و تغییر نگرش‌ها عمل کنند و به ترویج نقش مثبت زنان در جامعه بپردازند. برای تحقق این اهداف، همکاری میان نهادهای دولتی، غیردولتی و جامعه مدنی ضروری است. این همکاری می‌تواند به ایجاد برنامه‌های جامع و هماهنگ در راستای توانمندسازی زنان و ارتقاء نقش آن‌ها در جامعه منجر شود. با توجه به آموزه‌های دینی و نیازهای روز، می‌توانیم به‌سوی جامعه‌ای پیش برویم که در آن زنان به‌عنوان نیروی مؤثر در تعالی اخلاقی و اجتماعی جامعه نقش‌آفرینی کنند و به‌طور فعال در رشد و توسعه جامعه اسلامی شرکت داشته باشند.در نتیجه، سرمایه‌گذاری در توانمندسازی و ارتقاء نقش زنان نه‌تنها به نفع خود آن‌هاست، بلکه به توسعه انسانی، عدالت اجتماعی و استحکام نهادهای اجتماعی نیز منجر خواهد شد. بنابراین، توجه به این مسأله و تلاش برای رفع موانع موجود، نیازمند عزم ملی و حمایت همه‌جانبه از سوی تمامی آحاد جامعه است. با این رویکرد می‌توانیم به آینده‌ای امیدوارکننده دست یابیم که در آن زنان با استفاده از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های خود، به‌عنوان ستون‌های اخلاقی جامعه عمل کنند و در راستای تحقق اهداف عالی انسانی و اسلامی گام بردارند.در پرتو بررسی موانع و راهکارهای نقش‌آفرینی اخلاقی زنان در جامعه اسلامی، به روشنی مشاهده می‌شود که مشکل اصلی نه در کمبود آموزه‌های دینی بلکه در نحوه تفسیر، اجرا و تطبیق این آموزه‌ها با پیچیدگی‌های زندگی معاصر است. متون دینی از حیث کرامت انسانی، عدالت اجتماعی، مشورت و تعاون ظرفیت‌های قابل‌توجهی برای تقویت جایگاه زنان فراهم آورده‌اند؛ اما تحقق این ظرفیت‌ها مستلزم بازاندیشی در سیاست‌گذاری‌ها، نهادها، فرهنگ عمومی و سازوکارهای حمایتی است. موانع متعدد فرهنگی مانند کلیشه‌سازی و قالب‌زدگی نقش زن، فقر الگوسازی مثبت، و خشونت‌های نمادین و زبانی در کنار موانع ساختاری همچون فقدان تسهیلات نگهداری کودک، قوانین ناکافی، و نابرابری در دسترسی به آموزش و فرصت‌های اقتصادی، مجموعه‌ای از فشارهای هم‌افزایی را بر زنان وارد می‌کنند که توانمندی آنان را در ایفای رسالت‌های تربیتی و اخلاقی کاهش می‌دهد. افزون بر این، نیازهای روانی و معنوی، ایمنی در فضاهای عمومی، و دسترسی به محتوای تربیتی کاربردی و بومی‌شده از جمله نیازهای روزینی هستند که اگر مورد توجه قرار نگیرند، حتی بهترین سیاست‌ها نیز کارآمدی لازم را نخواهند داشت.از سوی دیگر، راهکارهای پیشنهادی بر یک رویکرد میان‌بخشی و مبتنی بر سه رکن اصلی تکیه دارد: تقویت مبانی نظری و تبیینی دینی به‌عنوان جهت‌دهنده اخلاقی؛ اصلاح و ایجاد نهادها و سیاست‌های حمایتی به‌عنوان ابزارهای عملی؛ و تغییر فرهنگی و آموزشی به‌عنوان زمینه‌ساز پذیرش و پایداری تغییرات. بازتفسیر نصوص دینی با رویکرد مقاصدی و اجتهادی می‌تواند چارچوب مشروعیت‌بخشی به مشارکت‌های نوین زنان را فراهم سازد؛ این بازتفسیر باید همراه با برنامه‌های آموزش دینی مهارت‌محور، ترویج الگوهای زنانه دینی-معاصر در رسانه‌ها، و اطلاع‌رسانی دقیق درباره حقوق و تکالیف دینی زنان اجرا شود تا زمینه شناخت درست و انگیزش اخلاقی فراهم آید. در سطح نهادی، لازم است سیاست‌گذاری‌ها به‌گونه‌ای بازطراحی شوند که ترکیب نقش‌های خانوادگی و اجتماعی تسهیل شود: تسهیلات نگهداری کودک و سالمند، مرخصی‌ها و ساعات کاری انعطاف‌پذیر، حمایت‌های مالی از کسب‌وکارهای خانگی و مشوق‌های حقوقی برای مشارکت داوطلبانه و حرفه‌ای زنان باید در دستور کار قرار گیرند. همزمان، تقویت نهادهای محلی، شبکه‌های همیار، و برنامه‌های توانمندسازی اقتصادی و حرفه‌ای زنان نه تنها استقلال معیشتی آنان را افزایش می‌دهد بلکه ظرفیت اثرگذاری تربیتی و اخلاقی آنها را گسترش می‌دهد.تحقق تغییر فرهنگی و آموزشی نیازمند سرمایه‌گذاری بلندمدت در تولید محتوای بومی، آموزش میان‌نسلی، و برنامه‌های مشترک خانواده‌محور است. تربیت مربیان زن متخصص، برگزاری دوره‌های بازآموزی مستمر، توسعه محتواهای دیجیتال دسترس‌پذیر و بسترهای گفت‌وگوی علمی-اجتماعی می‌تواند شکاف میان آموزه‌های دینی نظری و روش‌های عملی تربیتی را پر کند.در نهایت، تحقق نقش‌آفرینی اخلاقی زنان نه تنها به نفع خود زنان است بلکه به تقویت بنیان خانواده، تربیت نسلی مسؤول و شهروندانی اخلاق‌مدار، و ارتقای سلامت اجتماعی و فرهنگی جامعه می‌انجامد. بنابراین اقداماتی که مبتنی بر آموزه‌های دینی و نیازهای روز طراحی و اجرا شوند باید همزمان عدالت‌محور، توانمندساز، مشارکت‌گرا و پایش‌پذیر باشند. راه‌حل پایدار مستلزم صبر، تعامل میان‌بخشی، و اراده سیاسی و فرهنگی قوی است؛ اما تجربه‌ها و ظرفیت‌های موجود نشان می‌دهد که با برنامه‌ریزی مدبرانه و همراهی نهادها و جوامع محلی، می‌توان موانع را کاهش داده و زمینه‌ای فراهم آورد تا زنان در جامعه اسلامی نقش‌آفرینی اخلاقی خود را با کرامت، ظرفیت و تأثیرگذاری واقعی تحقق بخشند.