طرح تفصیلی
بیان مسئله
یکی از موضوعات اساسی در حوزه اندیشه اسلامی و نظام دفاعی، چگونگی برخورد با دشمنان در عرصه نظامی است. در فرهنگ اسلامی، مواجهه با دشمنان دارای اصول و چارچوب مشخصی است که از قرآن کریم و سنت پیامبر اکرم (ص) و اهل‌بیت (ع) نشأت گرفته و بر مبنای عدالت، حکمت و دفاع مشروع طراحی شده است. آیات قرآن کریم به موضوع جهاد و دفاع به‌عنوان راهکاری برای حفظ کیان اسلام و امنیت جامعه مسلمین تأکید دارند. به‌طور مثال، در آیه 190 سوره بقره آمده است: «وَ قاتِلُوا فی سَبیلِ اللَّهِ الَّذینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ»که به صراحت بر لزوم رعایت عدالت در برخورد با دشمن تأکید می‌کند و هرگونه تعدی و تجاوز را منع می‌نماید (معرفت، 1382).
از سوی دیگر، در روایات اسلامی نیز برخورد با دشمنان بر مبنای اصولی چون دفاع مشروع، دوری از ظلم، رعایت اخلاق در جنگ و حفظ کرامت انسانی تبیین شده است. امام علی (ع) در نهج‌البلاغه، نامه 53 به مالک اشتر می‌فرمایند: «هرگز جنگ را آغاز مکن مگر آنکه دشمن پیش‌دستی کند، زیرا خداوند جنگ‌افروزان را دشمن می‌دارد»(محمدی، 1395). این آموزه‌ها نشان می‌دهد که در برخورد نظامی، هدف تنها پیروزی نظامی نیست، بلکه رعایت اصول اخلاقی و حفظ ارزش‌های اسلامی نیز مورد تأکید است.
در عصر حاضر و در نظام جمهوری اسلامی ایران، دیدگاه‌ها و بیانات مقام معظم رهبری به‌عنوان ولی‌فقیه و فرمانده کل قوا، الگوی عملی و راهبردی برای مواجهه با دشمنان است. مقام معظم رهبری با بهره‌گیری از مبانی دینی و تحلیل شرایط معاصر، راهبردهای جامعی برای برخورد با تهدیدات نظامی و دشمنان ارائه می‌دهند. ایشان در یکی از بیانات خود می‌فرمایند: «ما هیچ‌گاه جنگ‌طلب نیستیم؛ اما در برابر هر متجاوز و تهدیدکننده‌ای قاطعانه می‌ایستیم»(رحمانی، 1398). این بیانات بر پایه آموزه‌های قرآنی و روایی استوار است که دفاع از حق و مقابله با تجاوز را به‌عنوان یک وظیفه الهی و انسانی معرفی می‌کند.
علاوه بر این، توجه به این موضوع از منظر سیاسی و استراتژیک نیز حائز اهمیت است. در دنیای کنونی که تهدیدات نظامی و امنیتی از سوی دشمنان به اشکال مختلف بروز می‌یابد، تحلیل بیانات مقام معظم رهبری در خصوص اصول و راهبردهای دفاعی می‌تواند الگوی مناسبی برای سیاست‌گذاران و نیروهای نظامی باشد. تفسیر و تطبیق این بیانات با آیات قرآن و روایات اسلامی نیز نشان‌دهنده هماهنگی کامل نظام جمهوری اسلامی با اصول و ارزش‌های دینی است (حسینی، 1400).
با توجه به آنچه بیان شد، این پژوهش به دنبال پاسخ به این سؤال اساسی است که بیانات مقام معظم رهبری در خصوص برخورد نظامی با دشمن تا چه اندازه بر مبانی قرآنی و روایی استوار است و چه الگویی برای مواجهه نظامی با دشمنان ارائه می‌دهد. تحلیل این موضوع نه‌تنها فهم بهتری از مبانی فکری رهبری را فراهم می‌کند، بلکه می‌تواند راهگشای طراحی استراتژی‌های دفاعی مبتنی بر اصول اسلامی باشد.
سؤال اصلی
بیانات مقام معظم رهبری در خصوص برخورد نظامی با دشمن چگونه بر اساس آیات قرآن و روایات اسلامی تبیین می‌شود؟
سؤالات فرعی
مبانی قرآنی برخورد نظامی با دشمن چیست؟
چه روایاتی به موضوع مواجهه نظامی با دشمنان اشاره دارد؟
چگونه بیانات مقام معظم رهبری با این آیات و روایات تطابق دارد؟
چه اصول و راهبردهایی در بیانات رهبری برای مواجهه با دشمنان ارائه شده است؟
پیشینه تحقیق
پیشینه مطالعاتی مرتبط با موضوع برخورد نظامی با دشمن با تأکید بر بیانات مقام معظم رهبری و ارتباط آن با آیات و روایات اسلامی، شامل آثار متعددی است که در قالب کتاب‌ها، مقالات و پژوهش‌های علمی به این موضوع پرداخته‌اند. در ادامه، مهم‌ترین پژوهش‌های پیشین به تفصیل ارائه می‌شود:
1. کتاب "جهاد و دفاع در قرآن" نوشته محمدهادی معرفت
این کتاب یکی از منابع اساسی در زمینه بررسی مبانی قرآنی جهاد و دفاع مشروع است. نویسنده با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم، مفاهیم جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی را مورد بررسی قرار می‌دهد و به‌طور ویژه به اصول اخلاقی و انسانی در جنگ پرداخته است. در این اثر، تأکید می‌شود که دفاع مشروع در برابر دشمنان تجاوزگر، یک اصل مسلم در آموزه‌های اسلامی است و هرگونه تعدی و تجاوز از محدوده این دفاع، محکوم و مردود است. آیه "وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ"(بقره، 190) به‌عنوان یکی از مبانی مهم اخلاق جنگ در اسلام معرفی شده است (معرفت، 1382).
2. مقاله "راهبردهای نظامی در قرآن و نهج‌البلاغه" نوشته علی محمدی
این مقاله به مقایسه راهبردهای نظامی مطرح‌شده در قرآن کریم و نهج‌البلاغه می‌پردازد. نویسنده نشان می‌دهد که در قرآن کریم، اصولی همچون حفظ کرامت انسانی، اجتناب از شروع جنگ، و دفاع در برابر دشمنان متجاوز به‌عنوان محورهای اصلی جهاد و دفاع مطرح شده‌اند. در بخش دیگری از مقاله، به سخنان امام علی (ع) در نهج‌البلاغه اشاره می‌شود که ایشان جنگ را تنها در شرایط اضطرار و در پاسخ به تجاوز مجاز می‌دانند. این مقاله از منظر تطبیقی، رویکردهای دینی در خصوص جنگ و دفاع را تحلیل می‌کند (محمدی، 1395).
3. کتاب "نقش رهبری در نظام دفاعی جمهوری اسلامی ایران" نوشته رضا رحمانی
در این کتاب، نقش کلیدی ولی‌فقیه در هدایت و طراحی سیاست‌های نظامی و دفاعی جمهوری اسلامی ایران مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده با تحلیل بیانات مقام معظم رهبری، اصول و راهبردهای نظامی برگرفته از آموزه‌های اسلامی را استخراج و تبیین می‌کند. به‌طور مثال، نویسنده به این بیان از مقام معظم رهبری اشاره می‌کند که فرمودند: «ما اهل تجاوز و جنگ‌افروزی نیستیم، اما در برابر هر تهدید و تجاوزی ایستادگی خواهیم کرد». نویسنده نتیجه می‌گیرد که بیانات رهبری کاملاً منطبق بر مبانی قرآنی و روایی اسلام است و در شرایط معاصر، تفسیر دقیقی از این آموزه‌ها ارائه می‌دهد (رحمانی، 1398).
4. مقاله "تحلیل فقهی-سیاسی جهاد دفاعی در اسلام" نوشته حسن کاظمی
این پژوهش به تحلیل ابعاد فقهی و سیاسی جهاد دفاعی در آموزه‌های اسلامی می‌پردازد. نویسنده با بررسی منابع فقهی و روایی، اثبات می‌کند که جهاد دفاعی در برابر دشمنانی که حاکمیت، امنیت و ارزش‌های جامعه اسلامی را تهدید می‌کنند، واجب است. در این مقاله، تأکید شده است که برخورد نظامی در اسلام، برخلاف ادعاهای دشمنان، مبتنی بر اصول انسانی و اخلاقی است و تنها در دفاع از حق و عدالت مشروعیت دارد. همچنین، نویسنده دیدگاه فقها و علمای شیعه را در این خصوص بیان می‌کند (کاظمی، 1397).
5. کتاب "ولایت‌فقیه و نظام دفاعی" نوشته مهدی حسینی
این اثر به بررسی جایگاه ولایت‌فقیه در نظام دفاعی جمهوری اسلامی ایران می‌پردازد. نویسنده با استناد به آیات قرآن و روایات اسلامی، ولایت‌فقیه را به‌عنوان رهبر و هدایت‌کننده امت اسلامی در شرایط صلح و جنگ معرفی می‌کند. در بخش دیگری از کتاب، نویسنده بیانات مقام معظم رهبری را به‌عنوان مصادیق عملی ولایت‌فقیه در زمینه هدایت سیاست‌های نظامی تفسیر کرده و ارتباط این بیانات را با مبانی دینی به‌طور دقیق تحلیل می‌کند. این کتاب نشان می‌دهد که دفاع مشروع و بازدارندگی نظامی در چارچوب اصول اسلامی، یکی از اولویت‌های رهبری است (حسینی، 1400).
6. مقاله "مبانی اخلاق جنگ در قرآن و سنت" نوشته زهرا موسوی
این مقاله به بررسی اصول اخلاقی جنگ در قرآن و سنت پیامبر (ص) پرداخته و به تفصیل توضیح می‌دهد که اسلام بر رعایت اصول انسانی و اخلاقی حتی در میدان جنگ تأکید دارد. نویسنده به روایات متعددی از پیامبر (ص) اشاره می‌کند که در آن‌ها دستور داده شده است به کودکان، زنان و غیرنظامیان آسیبی نرسانند و از تخریب بی‌دلیل پرهیز کنند. در پایان مقاله، نتیجه‌گیری می‌شود که بیانات مقام معظم رهبری در خصوص برخورد نظامی با دشمن، انعکاسی از همین آموزه‌ها و اصول اخلاقی اسلامی است (موسوی، 1396).
---
جمع‌بندی پیشینه
با بررسی منابع پیشین، مشخص می‌شود که مبانی قرآنی و روایی برخورد نظامی با دشمن به‌طور گسترده مورد مطالعه قرار گرفته‌اند و ارتباط مستقیمی با آموزه‌های اسلامی دارند. همچنین، تحلیل بیانات مقام معظم رهبری به‌عنوان ولی‌فقیه و فرمانده کل قوا، نشان می‌دهد که این بیانات به‌طور کامل بر اصول اسلامی منطبق هستند و در شرایط معاصر، تفسیری دقیق و راهبردی از آموزه‌های قرآنی و روایی ارائه می‌دهند.
---
منابع:
- معرفت، محمد هادی (1382). جهاد و دفاع در قرآن.
- محمدی، علی (1395). راهبردهای نظامی در قرآن و نهج‌البلاغه.
- رحمانی، رضا (1398). نقش رهبری در نظام دفاعی جمهوری اسلامی ایران.
- کاظمی، حسن (1397). تحلیل فقهی-سیاسی جهاد دفاعی در اسلام.
- حسینی، مهدی (1400). ولایت‌فقیه و نظام دفاعی.
- موسوی، زهرا (1396). مبانی اخلاق جنگ در قرآن و سنت.
